Smådyr i ferskvatn

Veiledning

Valg for denne aktiviteten:

 Hovedside  Les veiledning  Legg inn data  Vis resultater

 Læreplanmål

Føremål

Kartleggje smådyr i elvar, bekker og innsjøar. Sjå på samanhengen mellom smådyr og miljøtilstanden

Utstyr

Ferskvasshåv, dørslag (gjerne fastsurra til eit kosteskaft), kvite plastbakkar (vaskevassfat eller tomme isboksar kan også brukast), pinsettar eller pipettar med gummismokk, prøveglas, fikseringsmiddel (70% sprit) dersom prøva skal lagrast lenge, bestemmingslitteratur og plastduk til bestemming av smådyr

Gjennomføring

Kartleggje smådyr

Dyra blir innsamla ved hjelp av ein botndyrhåv eller ein stongsil, som er ein sil (eit dørslag) fastsurra til eit kosteskaft. Ein botndyrhåv kan kjøpast frå læremiddelfirma eller lagast av nylonduk med 0,5-1 mm maskevidd som blir fastsydd til eit om lag 5 cm breitt lerretsstoff. Sy ein laupegang i lerretsstoffet og træ det inn på eit tjukt bøyeleg metallband. Dette metallbandet formar de til ein ring og festar det til eit kosteskaft. Dersom skulen manglar ferskvasshåvar, kan de bruke vanlege mjølsikter (dørslag) i innsjøar. Enkle variantar i plast kan kjøpast til ca. 20 kr per stk. De kan vrengje dei ned i plastbakken for å tømme ut dyra, og desse plastsiktene har den fordelen at dei ikkje rustar. De kan også surre dei fast til ei stong slik at de kjem til på litt djupare vatn. I elvar og bekker som renn raskt, blir botndyra lett spylte ut av mjølsiktene før ein får dei opp av vatnet. På slike stader bør ein difor bruke ein ferskvasshåv.

Når de skal samle smådyr i bekker og elvar, bør de prøve å finne strykparti som er meir enn 15 cm djupe og meir enn 1 m breie, og der botnen består av stein og grov grus. Her vil de finne flest botndyr. Ein finn flest dyr tidleg på året før vårflaumen, i midten av juni, i august/september og seint på hausten like før isen legg seg. Innsamling i bekk eller elv skjer ved at ein set håven ned mot botnen og sparkar eller rotar opp bekkebotnen med støvlane. Slam, sand, planterestar og botndyr blir då lausrivne og driv med straumen inn i håven. Ein flyttar seg litt mot straumen og gjer det same ein gong til. Ein samlar botndyr i innsjøar, dammar og tjern ved å rote rundt i strandsona med ein stongsil eller ein solid ferskvasshåv i vegetasjon, mellom steinar og i sediment. I sedimenta er det enklast å rote rundt med beina, for deretter å bruke håven til å sope med seg dyra som har vorte oppkvervla.

Same om de tek prøva i elvar, bekker eller innsjøar, bør de halde på i minst eitt minutt før de tømmer innhaldet ut i ei plastbytte som er halvfylt med vatn. På kvar stasjon i bekken, elva eller innsjøen bør de ta tre roteprøver på litt ulike stader for å vere sikre på at de har fått med alle dei viktigaste gruppene som finst der.

Når de ønskjer å sjå kva for dyr de har funne (anten ute eller inne i klasserommet), kan de helle delar av roteprøveinnhaldet over i eit kvitt eller lysegult plastfat eller vaskevassfat som er halvfylt med vatn. Vask av og fjern store steinar og planterestar og vent i eit par minutt til slammet har lagt seg, før de byrjar å studere botndyrfangsten. Når alt har fått roa seg i plastbakken, er det utruleg kor mange små «rusk» som byrjar å røre på seg og viser seg å vere dyr. Plukk ut så mange av dyra som mogleg med pinsett eller pipette med gummismokk. Pipetten kan godt vere eit holt glasrør. Særleg dei minste dyra er lettare å få tak i med pipette enn med pinsett. Dersom de skal halde botndyrprøvene levande til neste dag, må de lagre dei kjølig. Dei kan halde seg i to-tre dagar dersom de får låne ei lita akvariepumpe som kan blåse luft ned i prøva. I så fall må det vere rikeleg med vatn i prøveglasa. Hugs berre at dette er dyr som et kvarandre, slik at dersom de til dømes har store augestikkarar eller vasskalvar i prøva, kan de risikere at det blir svært få igjen av dei andre dyra.

For å finne ut kva for botndyr de har funne, er det best å ta fangsten over i små glas- eller plastskåler (petriskåler) og sjå grundig på dyra. Somme må de nok bruke lupe på for å sjå skikkeleg. Samanlikn det de ser, med teikningane i oversikta over planter og dyr, eller bruk ein plastduk med botndyrteikningar, dersom de har det.

Kanskje har de også funne dyreplankton i botndyrprøva. Det er små krepsdyr på ca. 1-2 mm. Det er fint om de tek vare på dyra slik at ein seinare kan sjå kva som er funne. Bruk 70 % teknisk sprit som fikseringsmiddel. Ein annan metode er å leggje botndyrmaterialet i ein fryseboks.

Drøft samanhengen mellom smådyr og miljøtilstanden

Smådyra kan seie mykje om miljøtilstanden i vatnet. Artane har ulike område som dei trivst i, og ulike grenser for kva dei toler av forandringar i miljøet. Dette gjer smådyra svært godt eigna til å overvake og klassifisere miljøtilstanden og vasskvaliteten. Dersom miljøfaktorane blir endra (t.d. botnforhold, temperatur, pH, oksygenforhold, næringsforhold), vil også samansetjinga av smådyr bli endra.

Dersom de finn døgnflugenymfer (tre haletrådar og gjeller langs bakkroppen), er det fint om de kan gruppere dei vidare. Sjå om dei har runde eller spisse gjeller, og om dei er flattrykte eller ikkje. Dersom dei har runde gjeller og ikkje er flattrykte, kan det vere døgnflugeslekta Baëtis de har funne. Ho er vanleg i bekker og elvar og er ein indikator på at vatnet ikkje er påverka av forsuring. I surt vatn tek gjerne ei anna døgnflugeslekt som heiter Leptophlebia, over. Heller ikkje her er nymfene flattrykte, men dei har spisse gjeller langs bakkroppen. Elles er flattrykte døgnflugenymfer av slekta Heptagenia vanlege. Dei gjev ikkje like godt grunnlag for å seie om vatnet er påverka av forsuring, men dersom vatnet er svært grumsete og påverka av nedslamming, forsvinn desse nymfene som oftast frå botndyrsamfunnet.

Steinflugenymfene har to haletrådar og manglar gjeller langs bakkroppen. Dersom desse nymfene finst i materialet, bør de prøve å finne ut om dei er lange og glatte, eller om dei er små og hårete, eventuelt ruskete. Det er stort sett dei lange, glatte artane som krev mest oksygen, og som dermed er mest sårbare for lågt oksygeninnhald. Dersom de berre finn dei små og ruskete artane, kan det tyde på at bekken eller elva er påverka av ureining med organisk stoff (det vil seie overgjødsling).

Prøv å vurdere korleis førekomsten av smådyr kan bli påverka av menneske. I oversikta over planter og dyr står det meir bakgrunnsstoff om smådyr. Bruk det til å vurdere den plassen botndyra har i økosystemet, kva dei et, og kven dei blir etne av.

Skjema

Dette skjemaet kan du ta utskrift av og bruke når du jobber med aktiviteten.Når du er klar til å legge informasjonen inn i databasen, går du til registrer data.

Vis bare skjema