
		om nettverket \| kontakt \| A til Å \| english

Du er her: Forsiden > Aktiviteter > Den norske villaksen - ettertrakta og truga

Ikke innlogget.

Logg inn / registrer deg

Den norske villaksen - ettertrakta og truga

Denne artikkelen er fra 1998 og ble skrevet av Direktoratet for naturforvaltning (nå Miljødirektoratet).

Den lange kystlinja og dei mange vassdraga i Noreg gir gode vilkår for laksen. Samla har vi over 600 lakseførande vassdrag, kvart av dei med si eiga laksestamme. Mange menneskeskapte miljøpåverknader trugar i dag villaksen. Sur nedbør og lakseparasitten Gyrodactylus salaris utgjer dei største trugsmåla. Som største laksenasjon i Europa har Noreg eit særleg ansvar for å ta vare på dei ville laksestammene.

Laksen har ein livssyklus med gyting i elv og oppvekst i veksling mellom elv og hav, og dermed hører han med til dei såkalla anadrome fiskane. Hovudtyngda av norsk laks vandrar opp i vassdraga i sommarmånadene juni og juli. Gytinga skjer vanlegvis i perioden frå oktober til desember, og lakseegga blir klekte om våren. Etter 2-5 år i elva vandrar lakseungane, som no blir kalla smolt, ut i havet. Når laksen er gytemoden etter 1-3 år, vender han tilbake til barndomselva si for å gyte. Mange har prøvd å forklare korleis laksen finn tilbake til fødeelva si. Forskarane har enno ikkje funne løysinga, men dei fleste er samde om at det å kjenne igjen luktstoff i vatnet er viktig for orienteringsevna til laksen.

Laksen er i stand til å tilpasse seg det varierande livsmiljøet i elvane ved at han dannar stadeigne stammer som i liten grad formeirar seg med laksestammer frå andre elvar. Tilpassinga til kvar einskild elv har skjedd gjennom fleire tusen år med naturleg utval, der berre dei best tilpassa individa har ført arvematerialet vidare. Kvar laksestamme er på denne måten arveleg skreddarsydd til miljøet i elva og representerer eit unikt genetisk materiale.

Rekreasjon og inntekter

Laksen er ein ettertrakta ressurs både i friluftsliv og næringsliv. Sportsfiske etter laks vart innført av dei engelske lordane rundt midten av det førre hundreåret. Det var eit fiske berre for dei få. I dag kjem tusenvis av fritidsfiskarar frå inn- og utland kvart år til dei norske lakseelvane for å oppleve «lakseeventyret». Det er ei viktig inntektskjelde for mange elveeigarar og lokalsamfunn.

Laksen gir også inntekter til næringsfiskarar langs kysten. Næringsfiske etter laks går i dag føre seg med krokgarn og kilenot langs kysten og inne i fjordane. Dette fisket utgjer over halvparten av den norske fangsten av villaks. I tillegg til fisket i sjøen har oppdrett av laks utvikla seg til ei stor disktrikts- og eksportnæring. Oppdrettslaksen er opphavleg ei krysning mellom mange norske laksestammer, og villaksen er i denne samanhengen ein viktig genetisk ressurs for oppdrettsnæringa.

Kva trugar laksestammene?

Mennesket har i dette hundreåret utsett villaksen for mange miljøpåverknader. Summen av desse påverknadene trugar i dag mange laksestammer. Per 1.1.1997 er laksebestanden i 41 vassdrag utrydda, medan bestanden i 54 andre vassdrag er truga av utrydding. Fangststatistikken stadfestar den negative utviklinga. Fangsten av laks er halvert dei siste 15 åra, og i 1997 var fangsten av laks dårlegare enn nokon gong dei siste 50 åra. Dei viktigaste årsakene til laksedød er sur nedbør og parasitten Gyrodactylus salaris. Også anna ureining, fiskesjukdommar og fysiske inngrep som vassdragsreguleringar, grusuttak og vegbygging påverkar laksen negativt.

Alt i byrjinga av 1920-talet vart det fastslått at laksestammene på Sørlandet var i ferd med å døy ut på grunn av forsuring av vassdraga. Seinare har langtransportert luftureining ført til enda meir forsuring, og i dag er 25 laksestammer rekna som utrydda på grunn av sur nedbør. Dette omfattar mellom anna stammene i alle større laksevassdrag på Sørlandet. For å halde oppe fiskebestandane kalkar ein dei aktuelle vassdraga, og kalken nøytraliserer surleiken.

Spreiing av parasitten Gyrodactylus salaris er eit av dei største trugsmåla mot villaksen i norske vassdrag. Lakseparasitten lever utvendig på laksen, hovudsakleg på lakseungar, og gir sårskadar som gjer at bakteriar og sopp lett slepp til. Parasitten fører til at lakseungane gradvis blir utmatta og døyr. Gyrodactylus salaris har ei enorm formeiringsevne og vil, dersom han får utvikle seg fritt, truge laksebestanden i elva. For å utrydde parasitten frå eit infisert vassdrag har ein til no brukt rotenon. Fram til 1998 vart 40 vassdrag smitta av lakseparasitten Gyrodactylus salaris. Mellom dei infiserte vassdraga er det fleire store, viktige laksevassdrag som Ranaelva, Vefsna, Driva, Rauma og Drammenselva. Per januar 1998 er rotenonbehandling gjennomført i 25 vassdrag. Førebels er 13 av desse vassdraga friskmelde.

Rømd oppdrettslaks er eit trugsmål som vil få større verknad på lengre sikt. Fisk som rømmer frå oppdrettsanlegg, søkjer mot vassdraga når han blir kjønnsmoden. Her gyter han saman med villfisken. I 1996 var innslaget av oppdrettslaks i gytebestandane i elvane 31 prosent (registrerte bestandar. I somme elvar kan prosentdelen vere langt større. Med stor innkryssing av oppdrettslaks risikerer vi at dei arvelege tilpassingane som laksen har til det lokale miljøet, går tapt. Spesielt i små laksestammer blir arvematerialet raskt utskifta. Rømd oppdrettsfisk kan også spreie ulike fiskesjukdommar til vassdrag.

Laksefisket både i elv og sjø gjer at ein stor del av villaksen blir fanga før han får gytt. Omfattande fiske har svekt fleire laksestammer, som elles er under press frå andre miljøpåverknader. For å halde laksebestandane oppe har ein innført sterk regulering når det gjeld fangstsesong og reiskapstypar. Der er mellom anna forbod mot drivgarnsfiske. I elvar med truga laksestammer er fiske forbode.

Kultivering og genbankar

Skal vi ta vare på dei ville laksestammene våre, må vi først og fremst redusere miljøpåverknaden som trugar laksen. Men det er så tidkrevjande at det i mellomtida også er nødvendig med andre tiltak, til dømes kultivering og oppbevaring av arvemateriale frå dei einskilde laksestammene. I over hundre av dei lakseførande vassdraga våre driv ein i dag kultivering av den stadeigne stamma i elva. Laksen blir fanga om hausten og ført til klekkjeriet der rogn og mjølke blir blanda ved kunstig befruktning. Seinare set ein lakseyngel og smolt tilbake i elva. Kultiveringsarbeidet omfattar også bygging av laksetrapper og tiltak som betrar livsmiljøet for laksen i elva. Målet med slike tiltak er å styrkje dei naturlege bestandane. Det er lovfesta i Noreg at ein må bruke stadeiga stamme når ein set ut laks, det vil seie at ein må nytte laks som er henta frå det same vassdraget som ein set ut i.
Såkalla genbankar for laks er også eit verkemiddel for å sikre norske laksestammer for ettertida. Det er sidan 1986 etablert tre genbankstasjonar for levande fisk. Dei ligg i Eidfjord i Hordaland, i Haukvik i Sør-Trøndelag og på Bjerka i Nordland. Her tek ein vare på fisk frå dei mest truga laksestammene som ikkje lenger kan overleve i vassdraga. Genbanken leverer rogn til lokale kultiveringsanlegg som produserer fisk for utsetjing. I dei tre genbankstasjonane tek ein no vare på laks frå 33 stammer. For at ein skal ta vare på arvematerialet til laksen, inneheld genbanken også djupfrose sperma frå mange laksestammer. Laksesæden blir oppbevart på små glas som blir lagra i ein behaldar med flytande nitrogen ved minus 196 gradar. På denne måten kan arvematerialet takast vare på i fleire hundre år. I frosen genbank finst det til no materiale frå meir enn 5000 laksar frå 152 laksestammer.

Figur 1
Status over Gyrodactulus salaris i norske vassdrag.

Kilde:Norsk institutt for naturforskning (NINA).

Rotenonbehandling av vassdrag

For å fjerne parasitten Gyrodactylus salaris frå infiserte laksevassdrag bruker vi i dag stoffet rotenon, som drep all fisk i vassdraget. Parasitten er avhengig av ein vert for å overleve. Når laksen forsvinn, døyr derfor også parasitten. Rotenon, som er eit planteekstrakt laga frå røtene til tropiske vekstar av erteplantefamilien, hindrar oksygenopptaket til fisken. Artane som lever i elva, har ulik toleranse for rotenon. Laks, sjøaure og insektlarver er mest kjenslege og blir heilt utrydda, medan sniglar og muslingar kan overleve. Rotenon blir raskt nedbrote til sluttprodukta karbondioksid og vatn. Det gjer det mogleg for dyrelivet i vassdraget å komme etter måten raskt tilbake etter behandlinga. Gyrodactylus salaris døyr raskt når han kjem i saltvatn, og han er derfor ingen fare for villaks og oppdrettslaks i sjøen.

Det beste tidspunktet for rotenonbehandling er om sommaren eller hausten, for da er vassføringa låg og vasstemperaturen gunstig. På det tidspunktet har også smolten vandra ut i havet, og det meste av sjøauren er i sjøen. Rotenonbehandling blir som regel berre gjennomført på dei nedre, lakseførande delane av vassdraget. Botndyr frå dei øvre delane etablerer seg raskt i dei delane av elva som er behandla. Fiskestammene bruker tre-fire år på å etablere seg i vassdraget igjen. For å ta vare på stadeigne stammer fangar ein stamlaks før vassdraget blir behandla.

Avkommet etter denne stamlaksen tek ein vare på i levande genbank og bruker han til å byggje opp igjen laksebestanden. Sjøaurebestanden sikrar ein ved å ha fisken mellombels i merdar i sjøen. Med unntak av Rauma og Steinkjer-vassdraget, der parasitten er registrert på nytt etter behandlingar, ser alle rotenonbehandlingane ut til å ha vore vellykka. Fleire undersøkingar av lakseungar over tid må til for å slå fast at vassdraget er fritt for Gyrodactylus salaris.

Den omfattande utryddinga av fisk og smådyr som skjer i vassdraget ved ei rotenonbehandling, gjer at framgangsmåten er omstridd. Ein arbeider for å finne andre og meir skånsame metodar, men framleis er rotenon sett på som den mest effektive og minst skadelege løysinga.

Ulempa med rotenon er at behandlinga ikkje berre tek livet av sjølve parasitten, men også av vertsfisken og andre fiskeartar, og dessutan at behandlinga fører til ein kraftig redusert botnfauna. Ved at bestandar av fisk og insekt mellombels blir sterkt desimerte under ei rotenonbehandling, kan denne behandlinga indirekte ha ein uheldig verknad på pattedyr og fuglar som hentar føde i elva.

Ordforklaringar

Anadrome artar: Fiskeartar som vandrar frå saltvatn og opp i elvar for å gyte. Anadrome artar i Noreg er laks, sjøaure og sjørøye.
Innkryssing: Parring mellom artar av forskjellige populasjonar.
Populasjon: Ei gruppe organismar av same art innan eit bestemt område.

Les meir andre stader

Den norske villaksen en truet naturressurs.: Direktoratet for naturforvaltning.
Laksen skal leve. Stopp parasitten!: Direktoratet for naturforvaltning.
Innblikk nr.51996.: Faktaark fra Direktoratet for naturforvaltning. Tema: Genbank sikrer truede laksestammer.