Resultater

SKIMAKING I ØVSTEDAl,VOSS NHU, PROSJEKTNUMMER :25 5201 02 Informant /Handverkar :KNUT ØVSTEDAL Dokumentasjon: Arne Høyland 2000-2002 Tunet i Øvstedalen ligg på 311 m.o.h. og nærmaste nabogard heiter Mæland og nærmaste tettstad er Bolstad. Knut Øvstedal skal laga ski på gamlemåten. Han har m.a. sett eit par gamle ski som eg har lånt med meg og som vart brukt på garden Storholmen i Indre Osterfjord, Lindås kommune. (Skia frå Storholmen er presentert som nr. 1 i skiutstillingen min.) Dei gamle skia frå Storholmen er mykje lik dei gamle skia som faren til Knut brukte heime i Øvstedal. Faren til Knut brukte skia m.a. når han gjekk på jakt og såg etter snarene. Opphavsmann: Arne Høyland

Øvstedalen grensar m.a. til Teigdalen og Eksingedalen i Hordaland.

Her er dei nye skia som Knut lagde, ein kopi av dei gamle isaskia frå Storholmen i Indre Osterfjord.

I juli 2001 tok Knut ut to bjørketre som emne til ski i samband med dokumentasjon av nevertaking (losting) i Øvstedal. Her er Knut og naboen Johannes Mæland i gang med lostinga.

Knut og Johannes lostar det eine skiemnet.

Skiemne nr. 1 Knut og Johannes er ferdig med å losta det eine skiemnet. Dette med å losta bjørketreet og la det stå på rot utover hausten før det vert felt, skal vera ein gamal måte å framskaffa sterk bjørkematerial på i Øvstedal. Det var denne framgangsmåten som vart brukt når dei tok emne til sledemeiar.(Dette er dokumentert i NHU sitt prosjekt Kjelkemaking, nr. 52250202)

Skiemne nr.2 Det andre skiemnet som vart losta.

20 NOVEMBER 2001 Skiemne nr. 1 Det har gått nokre månader sidan treet vart losta i juli. Etter den tid har treet stått slik. Stammen har mørkna ein del. No skal emnetrea fellast og dragast heim for vidare bearbeiding og så skal dei turkast. Knut startar motorsaga og skal fella det eine treet. Eg spurde Knut om han trudde det vil verta god ved av dette. Han sa at dersom det vert mykje regn og væta utover sumaren og hausten kan veden verta blå og då er han ikkje brukande. No har det vore ein våt haust så difor virkar han litt usikker på dette.

Knut festar dragetaug i roteneden av skiemnet, han skal dra og løypa det bort til skogsvegen for hand.Skiemna skal løypast ned gjennom eit litt småkupert terreng. Det er frost i bakken og det ligg noko gamal snø som gjer det lett å løypa stokkane. Fyrst går det ned på myra og vidare ned i dalbotn og over brua over Øvstedalselva . Like over brua går skogsvegen,og derfrå vert dei transportert heim med traktor.

Begge skiemna er løypt fram til traktorvegen.

Skiemne nr. 2 er komen heim på verkstaden til Knut og han deler stokken i to halvklovningar på tvers av krylen. Knut lagar nokre trekilar av bjørk som han brukar til å kløyva stokken med. Han fortel dette om bestefaren som brukte kilar i vedhogsten : - Han goffar lagde kilane tå raun, dei vart glatte , dei kløyvde mykje bere sa han. Dei vart lagde litt tjukkare på midten. Desse kilane vart brukte te å kløyva ved.

Skiemne nr.1 er komen heim på verkstaden til Knut og han deler stokken i to halvklovningar på tvers av krylen. Etter at Knut har kløyvd beggje stokkane seier han dette : - Eg tykkjest han va lett å kløyva den dar (skiemne nr.2) Den andre va seigare . Eg trur dei ville velt den sista, (skiemne 1) her e litt låkk-ved. (Låkkved ser ein ofte utpå stokkane etter at dei er låsta og han ter seg som små kular,ujavnheiter i vedoverflata. Dette kallar dei i Øvstedalen for låkkved, og den veden skal vera ekstra sterk. Jamfør NHU sitt prosjekt Nevertaking, 579/00 bilete 592 )

Ny dag 21 NOVEMBER 2001 Skiemne nr.1 Knut tek ut emne til ski med sirkelsaga. Han rettar og kantskjer eine langsida av emnet, tek vare på hunen, den kan vera fin som emne til ski-skant.

Knut rettar og kantskjer andre langsida av emnet

Knut rettar og kantskjer andre langsida av emnet. Han skjer ut eit emne som er om lag 11 cm breidt. Dei gamle skia som skal kopierast er 9 cm på det breidaste framme ved reset. Elles smalnar skia jamt av bakover. Lengden på emnet er vel 210 cm.

Knut har skore ut eit skiemne med sirkelsaga. Han ser på veden og ser på tjukkelsen.

Knut skjer vekk litt meir av tukkelsen slik at det vert 6 cm tjukt ,og det skulle då halda meiner Knut til eit par ski dersom alt elles er i orden med veden.

Etter at saginga var ferdig tok Knut dei fire skiemna med seg heim og la dei til tørking oppe på skukkjen på verkstaden. Han trur kanskje dei då vil vera tørre nok til å laga ski av om fire månader (mars 2002). Verkstaden er eit forholdvis kjøligt rom utan oppvarming.

Skiemna er lagt på strø til turk.

Skiemna er lagt på strø til turk. Her kan det verta emne til fire par ski.

7 mars 2002 Det kan vera greit å ha vinterlandskapet i Øvstedalen som utgangspunkt når no Knut skal laga eit par ski av den gamle heimalaga typen som forferdane til Knut brukte.

Knut ser på skia frå Storholmen i Osterfjorden som han har fått i oppdrag å laga ein kopi av. Knut seier at skia som dei gamle brukte i Øvstedalen hadde omtrent sama skapet som denne skia.

Dei fire skiemna har lege til tørk i godt og vel 100 dagar og Knut trur ikkje dei vil turka stort meir her på verkstaden. Knut reknar ikkje med at det er noko ulempe med å turka skiemna så fort her inne på verkstaden, emna vil ikkje sprikka sidan stokken er kløyvd etter mergen.

oppåling av skia

Knut legg isaskia ved sida av skiemnet og vil fyrst dra opp linja til undersida. For å kunna få ut to skier av emnet, tek han ut den fyrste skia nermast mergen.

Knut brukar den gamle isaskia som skant og teiknar ho av på skiemnet.

Knut skjer til undersida av skia med bandsag.

Knut merkar opp tjukkelsen på skiemnet

Knut merkar opp tjukkelsen på skiemnet

Knut skjer til oversida av skia med bandsaga. For at veden ikkje skal knipa om sagbladet har Knut laga trekilar som eg sler ned mellom emnet og skia etter kvar som han sagar.

Knut slissar skiemnet slik at skia vert bridast framme i reset med jevn avsmalning bakover mot bakenden.

Knut legg det nye skiemnet ved sida av den gamle for å merka av kor lang ho skal vera. Det manglar litt i bakkanten av den gamle skia, men det dreiar seg ikkje om meir enn 3-5 cm.

Knut slissar skiemnet slik at skia vert bridast framme i reset med jevn avsmalning bakover mot bakenden.

Knut set skia fast på gjæresaga med ei skrutvinga og gjer klar for å tynna ho ut.

Knut byrjar å høvla frå reset og mot bakenden på skia. Han brukar ein vanleg kort høvel og vil gjera den ujevne overflato på skie slett. Medan han høvlar kommenterer han veden: - småknupreta ved,då e da seig fin bjørk - bein ved (han møter ikkje moteved når han høvlar frå reset mot bakenden) - nydele ved

Knut byrjar å høvla oppsida på reset.

Knut brukar ei lita øks til å tynna reset med. Veden nedi rota er tettvaksen og går fleire vegar og er ikkje så lett å tynna som lenger oppe i stammen. Difor vel han å bruka øksa. Knut kallar øksa for ei markaøks,og han fortel at desse småøksene kunne dei bruka til å kvista skojen med når dei gjekk i markje.

Etter å ha tynna reset med øks går Knut over til å bruka den bua pusshøvelen til å høvla reset med.

Arbeidet med skia vert avslutta for denne dagen. På bilete ser me det bearbeidde skiemnet til høgre og det resterande skiemnet som han skal laga den andre skia av. Ein ser at skiemnet til fyrste skia er teken av den delen som ligg nærmast mergen medan emnet til andre skia kjem frå ytterste delen av stokken som stod vendt opp mot bakken.

8.mars 2002 Ny dag i Øvstedal der Knut Øvstedal skal gjera ferdig ei ski som han byrja å arbeida på i går. Knut legg den gamle skia ved sidan av den nye og skal teikna og laga ein kopi av gamletuppen.

Knut trekkjer ei bein linja over skia frammi reset. Linjo skal han bruka til å merka av midten på skia.

Knut byrjar og teikna av hodne/tuppen på fri hand.

Knut brukar ei elektrisk stikksag til å skjera ut fasongen på skituppen med. For å få ein god arbeidstilling spenner han skia fast i ein høvlebenk.

Knut har skore ut fasongen på hodne og held fram med å brukar bandakniven til å tynna ut reset med. Han let emnet stå i høvlebenken slik det stod då han skar ut hodne. Medan han arbeider oppi reset med bandakniven seier han dette: - da e no løye med da, uti rote går veden alle vega - ein lyt og vera litt førsiktig her so ein ikkje …. - han føl utrule godt veden

Knut brukar kniven til å skråskjera ytterkanten på skia i overgangen frå res til hodn.

I sluttfasen vert det berre brukt kniv til utforminga av tuppen.

Reset og hodne på den nye skia liknar mykje på den gamle skia, men ho er ikkje heilt ferdig enno. Knut legg den gamle og nye skia ved sida av kvarandre for å samanlikne dei.

Knut tek fram bandakniven og tynnar meir frammi reset.

Tynning av framskia ved reset med pusshøvel.

Knut grip tak i reset med neven , bøyer på det og seier: - han mjukna fort no kjenne eg , ja da gjer ho

Pussing med sandpapir.

Knut snur skia på høgkant og høvlar/pussar sidekanten på skia. Skia skal smalna jevnt av frå reset framme og heilt bak.

Pussing med sandpapir.

Knut høvlar og finpussar framskia. Medan han høvlar seier han : - eg kjenne når eg høvla at dei e nåkså torre

Knut presiserer at det er reset som skal bera skia oppå snødn medan resten av skia skal bera mannen.

No er fyrste skia ferdig, det står berre att å laga pyntestrekar langsetter skia og hol for vidjebindingen. Knut lagar ferdig den andre skia aleine. Så skal me møtast att i slutten på mai og gjera skiene ferdige med vidjebindingar. Då vil han og ta ut emne til skistav. Utpå førjulsvinteren vil me snøsetja skina og prøvekjøra dei.

ØVSTEDAL 28.05.02 Våren er komen i Øvstedal og i dag skal han Knut finna emne til vidjebinding.

På leit etter bjørkerenningar som skal vridast til vidje og brukast til skibinding. Sjå meir om vidjemaking i eigen utstilling: Gamle oppskrifter; Vestnorsk vidjemaking

Knut tek fram kniven å byrjar å kvista ein bjørkerenning. Renningen står rotfast i bakken. Han kvistar frå toppen og ned mot rota .

Knut vrir vidja ved å sveiva renningen frå toppen og ned mot rotenden. Etter at vidja (renningen) er vridd vert han kappa nede ved rota. Slik var det og han såg dei gamle gjera det her i Øvstedalen.

Under arbeidet med å vri denne vidja seier Knut: Han far vrei vidje når han va på stølane. - Vidjena vart og brukt i smalafloren te å halda oppe jøte med,hengde dei opp ette vidja. Så legg han til : - dei vrei no vidja heila året. Detta e no da so dei kalla ei lykkja.Dei kunne og brukast på ei grind elle ein slede dei hengde nåke borti.

Montering av vidjebinding. Knut tek fram den gamle Isa-skia og måler lengden.Det manglar kanskje litt i bakkanten av denne skia,men ikkje mykje.

Knut set ein strek tvers over skia der bindingsholet skal koma.

Knut borar fyrst eit lite hol med ein liten navar slik at boren i boremaskina skal entra holet og bora på rett plass.

Knut legg skia på boremaskina og skal bora hol for vidjebindingen.Han brukar ein bor som er 10 millimeter tjukk. For å sikra at holet går midt gjennom skia set han ein vinkel inntil skia og korrigerer plasseringa av skia etter den.

Knut tek fram eit litt breidt flatt stemmejern og byrja stemma ut bindingsholet. Han legg ei sponplate under skia og brukar anlegget til boremaskina som arbeidsbenk.

Knut finn fram ei av vidjene han vreid i dag. Han går over vidja med kniven, finpussar og slettar litt på kvistar og skarpe kantar som stikk ut. Knut trer vidja gjennom holet i skia. Han har vidjebindingen som står på den gamle isa-skia å sjå etter.

Knut trer tynn-enden av vidjo inn i holet og trekkjer ho gjennom slik at ho etter kvart vert trong og kiler seg fast med tjukkenden.

Vidjebindingen er montert. På bilete ser ein at holet i eine enden er litt ope. På motsatt side er det tettare og trongare, for på den sida ligg dei tjukkaste dimensjonane på vidja samla.

Eg hadde med meg eit par fjellstøvlar i bilen som eg har tenkt å bruka til å gå på skia med. Denne støvelen brukte Knut å sjå og måla etter då han lagde bindingen, slik at tå- og bakbindingen skal passa til skoen. Bakbindingen er ei lykkja som ligg på skia , ho skal koma midt mellom sålen og hælen, under ”mjåfoten” eller midtfoten.Når ein står på skia så hindrar bakbindingen at skoen og foten glir bak eller ut av tåbindingen. Knut har ikkje vore borte i denne bindingstypen før. I Øvstedalen meiner Knut å hugsa at dei brukt tåbinding av lær-reim i staden for vidja.

I Øvstedalen brukte faren til Knut ski av liknande type som dei han no har laga. Han brukte og ein enkel skistav som m.a. vart brukt til å styra og bremsa med. Me er komen til siste post på programmet i dag, Knut skal laga skistav av det eine emnet han tok ut på rot tidlegare i dag. Knut har ikkje noko gamal stav å sjå etter, men han har sett korleis dei såg ut og korleis dei vart brukt. Dette vert då utgangspunktet for Knut når han no skal laga skistav til skiene han har laga, altså ein skistav av Øvstedalstypen. Knut tok ut to emner til skistav i dag. No har han teke fram det kraftigaste emnet av desse to og byrjar med å øksa vekk kvistane,slik at dei ligg heilt slett nedåt stammen. Emnet er av bjørk.

Knut tok ut to emner til skistav i dag. No har han teke fram det kraftigaste emnet av desse to og byrjar med å øksa vekk kvistane,slik at dei ligg heilt slett nedåt stammen. Emnet er av bjørk.

Knut berkar staven (tek vekk barken) med bandakniv.

Knut er ferdig med staven og prøver spensten og styrken i han. Deretter legg han den ferdige skistaven opp på skukkjen der han får tørkar seg i lag med anna emneved.

Den 11.02.03 var eg i Øvstedal i lag med Knut Øvstedal og Atle Ove Martinussen for å prøva skia og kjelken som Knut har laga.

Knut har laga to par ski av denne typen. Han har spent på seg det eine skiparet og brukar staven han lagde tidlegare i mai.

Knut svingar seg ned ein liten bakke og styrer med staven slik dei gamle gjorde.

Knut glir nedover bakken i forhistorisk skistil.