Stilhistorie
Jamvel dei enklaste husa har detaljar som plasserer dei i tid. Ei utskoren taklist, eit vindauge med sprosser eller eit dørhandtak alt er med på å fortelje ei historie. Kanskje fortel detaljane at huset er ombygd og endra fleire gonger i levetida si, eller kanskje står vi framfor eit hus som har det opphavlege preget sitt intakt.
Forma på hus og bygningsdetaljar er avhengig av historiske hendingar, samfunnstilhøve, tilgjengelege byggjemateriale og moteretningar. Difor er det skilnad på hus bygde i ulike tidsperiodar og under varierande geografiske og klimatiske tilhøve. Oftast er det detaljane i eksteriør og interiør som tydelegast fortel om stil og mote, og ikkje dei berande delane av konstruksjonen som laft og reisverk. Panel og utvendig listverk, dører, vindauge og beslag er saman med konstruksjon, materialval, planløysing, talet på etasjar og forma på taket med på å gje bygningen eit visst tidspreg. Alle desse bygningselementa har vorte påverka av dei rådande estetiske ideala, teknologien og økonomien i tida. Arkitektur frå den same tidsepoken har difor mange gonger dei same grunnleggjande stiltrekka.
Jamvel om vi ofte oppfattar bygningar som typisk norske, har førebileta nesten alltid komme frå utlandet. Nordmenn har vore ei reisande folkeferd, og landet har fått mange kulturelle impulsar gjennom handelsmenn, sjøfolk, handverkarar og kunstnarar. Dugande handverkarar frå Europa kom til Noreg alt i mellomalderen og tok med seg kunnskap og ideal som påverka den norske byggjeskikken.
Byggjeskikk
Med byggjeskikk meiner vi her ein folkeleg, regional byggjetradisjon med fast bruk av visse materiale, tekniske løysingar, planløysingar og detaljering. Byggjeskikken vart ikkje avgjord av nedskrivne reglar og lovar, men ofte av handverkstradisjonar som var djupt rotfesta i heile samfunnet.
I Noreg er det store skilnader i natur, økonomi og kultur mellom landsdelane. Det gjorde at den tradisjonelle byggjeskikken fekk særtrekk ut frå tilhøva på kvar stad. Husa på Vestlandet vart annleis enn husa på Rørosvidda, og husa på Jæren skil seg frå husa i Finnmark.
|
Trønderlåna (nedst) og jærhuset (øvst) er døme på norsk byggeskikk. Kilde: Anders Frøstrup: Rehabilitering. Konstruksjoner i tre. Universitetsforlaget 1993. |
Nokre regionale særtrekk i norsk byggjeskikk.
På Austlandet var busetnaden tradisjonelt plassert som grupper av hus, ofte oppe i åssida. Det var vanleg at husa var plasserte i firkant (firkanttun), eller som i Gudbrandsdalen i inntun og uttun. Husa var som regel upanelte laftehus med kvitmåla vindauge og gras eller skifer på taket. På Sørlandet låg husa tradisjonelt plasserte tett i tett langs kyststripa, med gardane organiserte som rekkjetun. Husa er gjerne symmetriske og enkle, med høg grunnmur, raud takstein og kvitmåla panel som opphavleg hadde fleire fargar (som oker og engelskraudt).
På Vestlandet var klyngjetun eit vanleg fenomen i tradisjonell byggjeskikk. Husa var enkle, utan takutstikk, panelte og med skifer på taket. Grindverk er eit særtrekk ved vestnorsk byggjeskikk som har røtene sine i forhistorisk byggjeskikk. Vi finn det i naust og uthus.
I Trøndelag var gardane tradisjonelt organiserte hovudsakleg i lukka firkanttun, med eit langt, smalt toetasjes hovudhus den karakteristiske trønderlåna.
I Nordland var det òg vanleg med klyngjetun eller sjøtun, med våningshus og uthus ovanfor naust og bryggje. Nordlandslåna liknar på trønderlåna, men er ofte litt mindre med ein lågare andreetasje. I Nord-Noreg er det dessutan eit sterkt innslag av samisk byggjeskikk i gammar, stabbur og andre gardsbygningar. |
Byggjeskikken endra seg sakte under påverknad av fleire faktorar. Klima og naturtilhøve hadde mykje å seie for korleis bygningskonstruksjonane vart laga, og korleis husa vart plasserte. Materialvalet var i stor grad avhengig av det som var tilgjengeleg på staden, men andre materiale vart òg tekne i bruk når det var føremålstenleg. I ein del tilfelle vart til dømes trematerialar eller ferdigproduserte huskroppar kjøpte langvegs frå og transporterte til den staden husa skulle byggjast. Kulturell utveksling, og påverknad gjennom handel og kontakt med andre, har gjort sitt til at ein tok i bruk nye materiale og løysingar. Utviklinga av tekniske nyvinningar som til dømes vindaugsglaset og røykpipa hadde mykje å seie for utforminga av husa. Internasjonale stil- og moteretningar påverka materialval, formgjeving og detaljering både utvendig og innvendig.
Frå midten av 1800-talet byrja ei utvikling der dei lokale særtrekka ved byggjeskikken gradvis vart meir utviska. Dei viktigaste årsakene til denne endringa var at byane voks, at byggjebransjen vart industrialisert, og at kommunikasjon og samferdsel vart betre. Den regionale byggjeskikken vart etter kvart fortrengd av ein meir nasjonal byggjeskikk utan klare særtrekk i dei einskilde landsdelane. Dei mange sveitserhusa som vart bygde over heile landet frå siste halvdelen av 1800-talet, er eit døme på denne utviklinga. I dag er det meste av den regionale byggjeskikken borte, ofte til fordel for nye typehus frå dei store ferdighusfabrikantane.
Frå tømmer til panel.
Tre har alltid vore det mest brukte byggjematerialet vårt. Hus av tre gjev mange fordelar: Konstruksjonen er enkel og gjev varme, tette hus når handverket er godt. Tre er samstundes eit materiale som høver godt til kunstnarleg arbeid. Det er ofte laftehuset av tømmer vi tenkjer på som den tradisjonelle norske byggjemåten, og som vi viser fram som typisk norsk på museum til turistane. Men dei aller første norske husa såg litt annleis ut.
|
Teikninga viser spor av stolpar og andre konstruksjoner avdekket ved utgraving av et av langhusene på Forsand i rogaland. Langhuset er fra folkevandringstiden ca 400-600 e.Kr. Det lengste langhuset på Forsand var 50 meter, og tegningen viser hvordan de ulike delene av huset ble brukt. Kilde: Bygningshistorie og bygningsvern. Rapport fra seminar 1990. FOK - Program for forskning om kulturminne vern . NAVF. |
Frå bronsealderen (1800500 f.Kr.) og jernalderen (500 f.Kr.1000 e.Kr.) er det gjort talrike funn av husrestar frå heile landet ved arkeologiske utgravingar. Mange av bygningane frå denne perioden var store langhus som kunne vere opptil 4080 meter lange, bygde for å huse både folk og dyr. Dei berande elementa i langhuset var rekkjer av stolpar, med vegger og tak i materiale som stein, treplankar og leirklina flettverk. Ein gong i yngre jernalder eller vikingtida (4001000 e.Kr.) gjekk ein over til å byggje mindre tømmerhus, med eit hus for kvar funksjon (bustad, stall, badstove, smie og så vidare). Dei eldste ståande husa av denne typen er frå mellomalderen, og dei er bygde av lafta tømmerstokkar. Desse husa hadde lenge den same utforminga, men i mellomalderen tok ein til å lafte på ein ny måte. Frå 1600-talet vart det dessutan vanleg med vindauge og mura skorsteinar i staden for ljoren i taket, som tidlegare hadde gjeve både lys og avtrekk for røyken.
Lafta bygningar var dominerande i Noreg fram til slutten av 1800-talet, då byggjemetoden vart delvis avløyst av reisverksteknikken. Etter 1900 vart bindingsverket introdusert i bustadbygginga, og etter kvart vart det òg vanlegare at husa vart panelte. Det var særleg etter at oppgangssaga vart teken i bruk på slutten av 1500-talet, at det vart betre tilgang på panelingsbord. Panel hadde både praktiske og estetiske fordelar. På Vestlandet og i vêrharde strøk kunne ein panelt vegg gje tømmerhuset nødvendig skjerming mot slagregn og sno. Andre stader kan ønske om å følgje moten ha inspirert til å bruke panel, for panel gjorde det lettare å kopiere dei europeiske murbygningane. Parallelt med at ein i visse distrikt særleg i innlandsområda på Austlandet heldt fram med upanelte tømmerhus, utvikla det seg ein eigen panelarkitektur i landet elles. På Vestlandet og i sørnorske kyststrøk ville ein helst ha det liggjande panelet, medan Austlandet og innlandet nordover og dessutan kyststrøk i Nord-Noreg vart prega av hus med ståande tømmermannspanel.
Panel og listverk er i stor grad med på å avgjere korleis huset ser ut. Frå 1700-talet kan vi sjå at europeisk byggjestil og stilepokar får meir å seie for utforminga av husa her til lands.
Ein stilepoke er formspråket i ei viss tid, nedfelt i arkitektur, biletkunst, klesmotar, bruksgjenstandar og møblar. Utviklinga av og uttrykk for stil oppstår i samspel med sosiale, kulturelle og politiske tilhøve i tida. Ein stilepoke skiftar uttrykk gjennom gradvise overgangar, med nasjonale og regionale variasjonar.
Dei ulike stilartane hadde røtene sine i Europa og brukte ofte mange år på å nå fram til Noreg. Nye stilartar vart først tekne i bruk ved bygging av større hus i byane og storgardar på landsbygda. Dei utvikla seg deretter til moteretningar hos breiare lag av folket og sette etter kvart eit klart preg på den folkelege byggjeskikken. Det tok kanskje 100 år før ei europeisk moteretning fekk innpass i byane. Så tok det kanskje endå 20 år før resten av landet tok etter. Elles levde ny og tradisjonell byggjeskikk ved sida av kvarandre, og fleire stilartar kunne vere førebilete i den same tidsepoken. Dessutan har det alltid vore skilnad i stilartar mellom vanlege hus for folk flest og dei bygningane som vart bygde til offentlege eller felles føremål. Mange gonger fekk dei viktigaste bygningane av nasjonal verdi ei utforming som var meir i tråd med gjeldande moteretningar, medan dei vanlegaste bustadhusa vart bygde på tradisjonell måte. Desutan har det ofte vore slik at stilformer har vore i bruk i Noreg lenge etter at stilane hadde skifta i andre land i Europa.
Romansk og gotisk stil (ca. 9501500)
Romansk stil voks fram ved bygging av kyrkjer og klosteranlegg på 900-talet i Mellom- og Sør-Europa. Stilarten er særmerkt av tjukke, massive murar i hoggen stein eller tegl, med halvsirkelforma bogar i dører og vindauge. I Noreg (11001350) er stilen bevart i steinkyrkjer som til dømes Mariakyrkja i Bergen, Gamle Aker kyrkje i Oslo og delar av Nidarosdomen og Stavanger domkyrkje.
Gotisk stil (i Noreg 11801300) har opphavet sitt i Frankrike og fekk særleg gjennomslag i bygging av europeiske katedralar i tida frå 1200 til 1500. Av dei viktigaste særmerka kan nemnast spissbogar, krysskvelv og langstrekte, luftige konstruksjonar i mur. I Noreg finn vi døme på gotisk stil i delar av Nidarosdomen, Mariakyrkja i Bergen, koret i Stavanger domkyrkje og Ulstein kloster i Møre og Romsdal.
|
Stavanger domkirke har elementer både fra romansk og gotisk byggestil. Kirkeskipet i den romanske delen til venstre ble påbegynt i 1125 og karakteriseres ved tykke murer, små vindusåpninger og runde buer mellorn søylene. Den gotiske delen i koret til høyre ble bygget 150 år senere, og karakteriseres av spinklere konstruksjoner, spisse buer og større vindusåpninger.
Kilde: Oppmålingstegning av G. Bull og J. Meyer.
|
Renessansen (ca. 15501650)
Renessanse tyder gjenfødsel, og denne stilperioden braut på mange måtar med tradisjonane og ideala i mellomalderen. Det var ideala frå antikken som skulle fødast på ny, og det var gresk og romersk arkitektur frå tidsepoken før Kristi fødsel som inspirerte. Men renessansen innebar ikkje berre kopiar av formene frå antikken (templa på Akropolis i Aten), og etter kvart utvikla det seg ein eigen sjølvstendig stilperiode. Renessansen tok til i Italia omkring 1400 og varte til omkring 1580, med ein etterfølgjande periode som blir kalla seinrenessansen, frå 1500 til 1600, som gradvis gjekk over i barokken. Til Noreg kom stilarten først omkring 1550 og varte til midten av 1600-talet. Impulsane kom via Danmark frå Nord-Tyskland og Holland.
Det er få renessansebygg bevarte i Noreg, men døme er Rosenkrantztårnet i Bergen og delar av Akershus festning i Oslo.
|
Det er få renessansebygg bevart i Norge, men deler av Akershus festning i Oslo og Rosenkrantztårnet i Bergen er noen eksempler på denne stilarten.
| Rosenkrantztårnet i Bergen |
Viktige kjenneteikn:
- Regelrette og stramme proporsjonar.
- Antikke stildetaljar: tannsnitt, dekorative bordar.
Barokk (1700-talet)
Barokkstilen vart òg utvikla i Italia (omkring 1550), og stilen dominerte arkitektur og kunst i Europa på 1600-talet og i byrjinga av 1700-talet. Slottet Versailles utanfor Paris er eit av høgdepunkta i denne byggjestilen. Barokkstilen kom til Noreg omkring 1700-talet og prega bygningar og interiør fram til byrjinga av 1800-talet.
Det typiske barokkhuset har ein massiv bygningskropp, helst med strengt symmetrisk fasade, ofte framheva med eit markert inngangsparti. Eit heilvalma tak med bratt hallingsvinkel er typisk for dei mest fornemme barokkhusa langs kysten og på storgardane. Stilen er prega av overdådig ornamentikk med rikt profilert listverk i kraftige dimensjonar. Barokken påverka innreiingskunsten rundt i bygdene sterkt og inspirerte treskjerarkunsten slik vi kjenner han frå skap, stolar og kister. Bygdehandverkarane utvikla ein overdådig rik treskurd med akantusornamentikk. Også rosemålarane fekk inspirasjon frå barokkken.
I denne perioden vart det stadig vanlegare med panelte hus i byar og tettstader langs kysten. Det var hovudsakleg jordfargar som vart brukte til måling av panel og tømmer. På huset vart det brukt engelskraudt, oker, umbra, mørkegrønt og svart, medan kvitt vart brukt som kontrastfarge på vindauge, listverk, hjørnekassar og annan fasadedekor.
Viktige kjenneteikn:
- Høge heilvalma tak
- Skeivrøsta gavl (svalgangshus)
- Svulstig og rikt profilert listverk
- Forkrøppa lister og fyllingar
- Boga overstykke
- Sterke fargar i dekoren
- Vindaugstype
|
Barokkpreget hus med mansardtak fra 1758. Torderød gård, Jeløya, Moss kommune.Kilde: Anders Frøstrup: Rehabilitering. Konstruksjoner i tre. Universitetsforlaget 1993.
|
Noen bygningsdeler i barokkstil.
Kilde: Anders Frøstrup: Rehabilitering. Konstruksjoner i tre. Universitetsforlaget 1993. |
Rokokko 17601790
Rokokkoen er på mange måtar ei vidareføring av barokken og er i hovudsak ein dekorasjons- og møbelstil. Han har italiensk og fransk opphav og fekk ei kort blomstringstid, i Frankrike særleg mellom 1730 og 1745. I Noreg kjenner vi stilen frå slutten av 1700-talet, men han fekk ikkje så stor innverknad i arkitekturen. Lystslottet Damsgaard ved Bergen er det mest kjende og gjennomførte dømet vi har på rokokkoarkitektur her i landet.
Formspråket i rokokkoen er svært likt formspråket i barokken, men på grunn av asymmetrien i ornamentikken og dei lyse og lette fargane får rokokkoen eit lettare og meir elegant preg. I eksteriøra er det særleg dører og inngangsportalar som viser særpreget stilen har, og skil han frå dei andre stilartane. Kostbare fargar som blykvitt og pariserblått vart motefargar for dei velståande, medan husa til vanlege folk framleis vart måla i jordfargar. Omkring 1800 kom dei heilt kvite husa, ofte med inngangsdøra og vindaugslistene måla i ein kjølig kontrastfarge som lyseblått eller grått.
Nytt i perioden var mansardtaket, som kom i bruk i Noreg rundt 17601780 og då gjerne med svai. Inngangsdører, vindaugsomrammingar og søylemotiv i fasaden kunne òg ha rokokkopreg i denne perioden. Av dekorasjonar var muslingskjel, akantusranker og palmegreiner mykje brukte som ornamentikk, ikkje berre i arkitekturen, men også i treskjeringa og rosemålinga på bygdene.
Viktige kjenneteikn:
- Høge heilvalma tak
- Rikt dekorerte inngangsdører
- Søylemotiv i fasaden
- Breie profilerte etasjeskilje
- Rocaille-ornament
- Asymmetriske S- og C-kurver
- Bladverksmønster
- Vindaugstype
|
Hus i rokokkostil med fasade fra 1770. Skagen 18 i Stavanger.Kilde: Anders Frøstrup: Rehabilitering. Konstruksjoner i tre. Universitetsforlaget 1993.
|
|
Detaljer og bygningsdeler i rokokko.
Kilde: Anders Frøstrup: Rehabilitering. Konstruksjoner i tre. Universitelsforlaget 1993.
|
Klassisismen louis-seize 17701810
Som namnet seier, vart dei klassiske førebileta tekne opp igjen mot slutten av 1700-talet. Utgravingane i dei gamle romerske byane Herculaneum og Pompeii i Italia og oppmålingar av byggverk frå antikken skapte ein stil som vart ein reaksjon på stiluttrykket i rokokkoen. Samstundes var louis-seize-stilen ei vidareføring av rokokkoen, men formspråket vart stramma opp og gjort symmetrisk. I Noreg prega stilen både eksteriør og interiør, i ei regelbunden og streng utforming. Inngangsdører og portalar vart ofte forma med klassiske søyler som bar ein trekanta eller boga gavl eller eit rett overstykke. Overdekkinga over vindauge kunne vere klassiske gavlar eller ha tannsnitt. Typisk for stilen var at listverk og dørspeglar hadde rifler i ei elles plan flate. Motiv som gjekk igjen i ornament, var antikke urner, blomsterranker og sløyfer skorne i sirleg relieff.
Viktige kjenneteikn:
- Heil- eller halvvalma tak
- Svai i taket ved gesimsen
- Arkoppbygg
- Søylemotiv i fasaden
- Småruta vindauge (eller engelske skyvevindauge)
Ornamentikk:
- Urnemotiv
- Tannsnitt
- Eggstav
- Medaljongar og girlandrar
- Tettstilte rifler i lister og fyllingar
- Spegelen i dørfyllingane oval eller rombeforma
|
Noen bygningsdeler og detaljer i louis seize-stil.
Kilde: Anders Frøstrup: Rehabilitering. Konstruksjoner i tre. Universitetsforlaget 1993.
|
Empire 18101870
I byrjinga av 1800-talet vart empiren leiande i heile Europa. Han fekk preget sitt under den franske keisaren Napoleon I difor namnet. Beundringa for antikken og romersk arkitektur og gjenstandar frå keisartida vart tonegjevande for ideala under og etter den franske revolusjonen.
Jamvel om empiren på mange måtar var ei vidareføring av klassisismen, vart det eit markant skilje. Det kom særleg til uttrykk i trehusa våre, der stilen bar preg av å skulle etterlikne mura eller pussa fasadar, som ofte vart måla i lyse marmorliknande fargar. Større vindaugsruter vart tilgjengelege og erstatta dei småruta vindauga frå 1700-talet. Elles var empirehuset prega av enkel detaljering og relativt små takutstikk.
Empirestilen hadde ei nærmast asketisk uttrykksform jamført med dei føregåande periodane. Møblar og bruksgjenstandar skulle vere enkle og fornuftige, men samstundes vart det bygd storslegne og pompøse byggverk på kontinentet. Til Noreg kom stilen omkring 1814. Landet var i ferd med å etablere seg som nasjon, og dei offentlege bygningane som vart reiste, fekk òg preget frå empiretida. Som døme kan vi nemne Slottet og Universitetsbygningen i Oslo. Men den aller største påverknaden har empiren hatt på trearkitekturen, og stilen har hatt like mykje å seie for husa til vanlege folk som for herskapshus. Det er enkle husformer med enkle og meir forfina snikkardetaljar.
1800-talet var ein periode med høg byggjeaktivitet, og i denne tida voks mange av trehusbyane fram, slik vi kjenner dei frå Bergen, Stavanger og andre byar. Sørlandsbyane er døme på hus med empirepreg som vanlege borgarar åtte. Kvitmålinga vi set i samband med sørlandsbyane, er likevel ikkje opphavleg empirestil, men vart på 1900-talet lagd utanpå ein meir nyansert opphavleg fargebruk.
Viktige kjenneteikn:
- Heilvalma tak
- Liggjande panel
- Markering av horisontale band i fasaden: sokkel, etasjeskilje
- Kvaderhjørne frå sokkel til gesims
- Gavlmotiv i dør- og vindaugsoverstykke
- Egyptiske motiv som sfinksar, pyramidar, søyler, tempelgavlar og løveføter
- Vindaugstype
|
Bygård i empirestil: Apotekergården i Kongsberg fra årene etter 1810. Symmetriene er fremhevet av pilastre med joniske kapiteleer og et gavlformet takoppbygg. Vinduene har i siste halvdel av 1800-tallet fått omramming i sveitserstil. |
|
To andre eksempler på empirehus med halvvalmet tak fra midten av 1800-tallet. Slike hus var vanlige som våningshus på gårdene og som bolighus langs kysten i Sør-Norge. Trekantfeltet over vinduene og det halvsirkeformede vinduet er typiske for klassisismen.
Kilde: Anders Frøstrup: Rehabilitering. Konstruksjoner i tre. Universitetsforlaget 1993.
|
Historisme 18501900
Store delar av 1800-talet var prega av at arkitektane greip tilbake til tidlegare stilartar som romansk stil, gotikk, renessanse og barokk. Dei historiske stilartane er delvis parallelle med og delvis overlappande med seinklassisismen og seinempiren. Dei eldste stilartane frå mellomalderen vart moderne først. Etter kvart vart det vanleg å knyte ulike stilartar til bygningar ut frå den funksjonen bygningane hadde, til dømes skular og kyrkjer.
Nygotisk stil hadde eksistert lenge i England, men vart for alvor vanleg der omkring 1750, og særleg vart stilen moderne hos overklassen. Stilarten kom til Skandinavia omkring 1820, og han er særleg synleg i element som spissboga vindauge og bogegangar. Stilen er særleg nytta i kyrkjer, men element er òg nytta i skular, jernbanestasjonar og villaer.
Nyromansk stil har runde bogar som hovudelement i vindauge, søylerader og bordar. Tegl var det vanlegaste byggjematerialet, og stilen finn vi særleg i "nyttearkitekturen" i byane, slik som brannstasjonar, stasjonsbygg og liknande.
Nyrenessansen bruker element frå antikk arkitektur og renessanse. Svært mange bygardar har fasadar med italienske renessansedetaljar.
Barokken vart brukt som førebilete i somme monumentalbygg i stein under historismen.
Typisk for nybarokken er massive, bastante bygningskroppar. Det vart reist fleire bankbygg i nybarokk stil, men stilen vart elles nytta i bygardar og villaarkitektur.
I Noreg vart det i tråd med nasjonalromantiske straumdrag utvikla særnorske stilvariantar som sveitserstil og drakestil. Desse stilartane dominerte trehusa i perioden.
Med industrialiseringa kom leigegardane til dei større byane. Store mengder av arbeidarar trekte inn frå landsbygda for å finne eit levebrød i dei nyoppretta fabrikkane, og dei trong bustader. Somme av leigegardane er prega av at dei vart bygde i all hast med minst mogleg kostnader, medan andre er rikt utforma bustadkompleks, reiste i veletablerte strøk. Bygardane vart mura, mykje på grunn av den landsomfattande murtvangsloven, som kom etter bybrannen i Ålesund i 1904.
Byggjeboomen på slutten av 1800-talet kom i ein periode då sveitserstilen dominerte trehusa. Men leigegardane fekk sin eigen stil. Krysspostvindauget har leigegardane felles med trehusa, men elles har dei lite felles. Fasadane på leigegardane vart dekorerte med masseproduserte element som henta formspråket sitt frå antikken særleg greske og romerske søyler var populære.
Sveitserstil 1850 ca. 1910
Tidlegare stilartar hadde førebilete i europeisk murarkitektur, men sveitserstilen i Noreg var basert på det vanlegaste byggjematerialet vårt tre. Industrialiseringa av sagbruk og høvleri tok til rundt 1850, og bygningsmateriale tilpassa den nye stilen kunne no leverast som ferdigproduserte handelsvarer, til dømes bjelkar, reisverksplank, høvla og pløgd panel, profilert listverk, dører og vindauge. Med sine varierte og livlege bjelkekonstruksjonar og dekorative element erobra sveitserstilen raskt landet. I ein del område heldt stilen seg langt utover 1900-talet.
Byggmeistrar nytta sveitserstilen både ved nybygg og ved ombygging av gamle hus, og stilen slo raskt rot som byggjeskikk hos allmugen over heile landet. Stilen trengde unna det meste av det som kunne vere igjen av dei tradisjonelle byggjeskikkane, og han pregar framleis store delar av den eldre bustadmassen i landet.
Det mest særmerkte ved sveitserstilen er at gavlane på bygningen blir framheva i høve til fasaden på langsida (som hadde vore i fokus tidlegare). Det gamle symmetrikravet vart etter kvart forlate, og bygningane fekk uregelrette og kompliserte bygningskroppar fulle av utradisjonelle innfall: ulike møneretningar, asymmetrisk plasserte arker med ulike hallingsvinklar, gavlutbygg, spir og tårn. Andre særmerke er store takutstikk, både på langveggene og i gavlane, høgt undet taket, høge krysspostvindauge og høg grunnmur i naturstein. I fasaden er dei berande konstruksjonane ofte tydeleg markerte, og sveitserhuset har ofte veranda. Stilen er prega av rik og detaljert utsmykking, med lauvsagarbeid i vindaugsomrammingar, bjelkeendar, rekkverk og liknande. Husa vart måla i fleire fargar, og konstruktive detaljar og vindaugsomramming vart ofte måla i ein mørkare farge enn veggen.
Viktige kjenneteikn
- Store takutstikk
- Utskorne bjelkar
- Lauvsagutskjeringar
- Krysspostvindauge
- Farga og mønstra glas
|
Arkitekttegnet villa i sveitserstil fra ca 1875 (etter Oldem: Sveitserstil - 1800-årenes byggeskikk. Oslo 1984).
Kilde: Anders Frøstrup: Rehabilitering. Konstruksjoner i tre. Universitetsforlaget 1993.
|
|
Mindre byggmesterhus i sveitserstil fra begynnelsen av 1900-tallet.
Kilde: Anders Frøstrup: Rehabilitering. Konstruksjoner i tre. Universitetsforlaget 1993
|
Drakestil
Saman med ein aukande motstand mot unionen med Sverige auka også interessa for norsk oldtid og mellomalder frå midten av 1800-talet. Ønsket om å lage ein nasjonal trestil resulterte i utviklinga av drakestilen, ein stilart med ei kort blomstringstid frå 1880 til 1910. Stilen vart ikkje særleg utbreidd i vanleg husbygging, men nokre trevillaer rundt dei største byane og hotella på mindre stader vart bygde i drakestil. Elles vart stilen mest brukt i større hotell og restaurantar. Trebygningar i drakestil hadde upanelte tømmervegger, ofte i mørke fargar, og tok på den måten opp element frå den gamle, norske laftetradisjonen. Utsmykkinga var påverka av utskorne drakehovud og andre dekorelement frå stavkyrkjene og norsk vikingtid. Elles vart det blanda inn element frå sveitser- og jugendstilen i drakestilen.
|
Trevilla i dragestil
Kilde: Anders Frøstrup: Rehabilitering. Konstruksjoner i tre. Universitetsforlaget 1993.
|
Jugend 18901920
Jugendstilen, eller art nouveau (ny stil), hadde ein kortvarig, men viktig innverknad på norsk arkitektur. Jugend representer eit nytt formspråk i ornamentikk og detaljar og bryt medvite med tidlegare stilartar. Jugend er først og fremst ein dekorstil. Ein typisk jugendornamentikk er anten bygd opp av geometriske former eller organiske former med stiliserte dyre- og planteformer, andletsmasker og liknande fletta i kvarandre. I bygningskroppen kan jugendstilen gje seg utslag i asymmetriske, organiske og boga former. Jugendstilen var ein typisk murstil med bruk av dekorerte friser og felt, men stilen vart òg nytta i trevillaer. Eit spesielt trekk ved jugendarkitekturen er vindaugsutforminga, der den øvre delen av vindauget ofte er oppdelt i fleire ruter. Som i Europa elles fekk jugend ein nasjonal eigenart. I Noreg kom dette til uttrykk i motiv henta frå norsk folkevandringstid og vikingtida. Ålesund står i ei særstilling innanfor norsk jugendstil og blir ofte kalla for Jugendbyen. Det har samanheng med at store delar av byen vart øydelagd i bybrannen i 1904, og at han vart bygd opp igjen etter moten på den tida jugendstilen.
Viktige kjenneteikn
- Valma mansardtak
- Taket har svai mot gesimsen
- Karnapp- og balkongutbygg (kanta eller halvrunda)
- Krysspostvindauge med småruta rammer øvst
- Ornament med stiliserte organiske former
|
Murhus i jugendstil. Villa i Ålesund, ca 1905. (Etter Brochmann: Bygget i Norge, Oslo 1981)
Kilde: Anders Frøstrup: Rehabilitering. Konstruksjoner i tre. Universitetsforlaget 1993.
|
|
Noen bygningsdeler og detaljer i jugendstil
Kilde: Anders Frøstrup: Rehabilitering. Konstruksjoner i tre. Universitetsforlaget 1993.
|
Nasjonalromantiske straumdrag 19051930
Sjølvstendet i 1905 gav inspirasjon til utviklinga av ein ny nasjonal byggjestil basert på norsk tradisjon. Element frå tømmerbygningane på bygdene og panelarkitekturen som fanst på embetsmannsgardane frå 1700-talet, vart tekne opp i denne nasjonalromantiske stilretninga. Typiske kjenneteikn er mellom anna torvtekt saltak, småruta vindauge, rustikk overflate i tømmerfarge og barokkinspirerte detaljar i vindaugs- og dørutforminga, markerte i lys kontrastfarge.
Viktige kjenneteikn
- Kubbeforma bygningskropp
- Høgreist saltak med svært bratt takvinkel
- Kraftig detaljering og panel, breie hjørnekassar og vindskier
- Småruta vindauge, også samanstilling av fleire vindauge
- Rik utforming av dørportalane
|
Villa i nasjonalromantisk stil
Kilde: Anders Frøstrup: Rehabilitering. Konstruksjoner i tre. Universitetsforlaget 1993.
|
1920-talsklassisisme eller nyklassisme 19201930
I tida etter 1910 vart det på ny interesse for klassisk arkitektur. Det vart bygd mange murhus og større villaer av tre med detaljar og utsmykking som var henta direkte frå antikke førebilete. Fasadane vart igjen prega av søyler, tunge gesimsar med tannsnittmotiv, tempelgavlar og utskorne ornament slik ein også såg det i stilartane barokk, rokokko, louis-seize og empire. Mansardtaket kom igjen på moten, no med kraftig svai ved takfoten. Større frittståande bustadhus kunne òg ha bratt heilvalma tak, medan mindre hus ofte hadde halvvalma tak. Vindauga var småruta, eller dei hadde jugendstilkarakter med små ruter berre i den øvste ramma.
Frå ca. 1920 vart også bustadhus av tre prega av ein meir enkel og stram nyklassisisme. Fasadane vart strengt symmetriske, og panelarkitekturen og det utvendige listverket vart enklare.
|
|
Bolighus i nyklassismen fra ca 1915-1925.
Kilde: Anders Frøstrup: Rehabilitering. Konstruksjoner i tre. Universitetsforlaget 1993.
|
Funksjonalisme 1930
Funksjonalismen tok eit kraftig oppgjer med arkitekturen og dekoren i samtida og det ein oppfatta som manglande samanheng mellom form og funksjon. Bygningane skulle først og fremst vere funksjonelle, og formgjevinga skulle ta utgangspunkt i bruksbehovet til dei som budde i husa, og ikkje i stilideal. Tronge husvære og dårleg hygiene hadde mange stader vore eit problem, og ein ville no ha bustader med rikeleg lys og luft. Ei opnare planløysing var idealet.
Oppfatninga under funksjonalismen var at ei funksjonell form er ei vakker form.
Formspråket i funksjonalismen var radikalt nytt og enkelt, og det var inspirert av det relativt nye materialet armert betong. Nye konstruksjonsmåtar gjorde det mogleg å byggje slik at ytterveggen ikkje vart berande, og at vindauga kunne setjast inn kvar som helst i veggen. Eit resultat av dette var dei karakteristiske vindaugsbanda med vindauge tett inntil kvarandre og det svært typiske hjørnevindauget.
Likevel vart dei fleste bustadhusa i denne perioden framleis bygde i tre. Det vart bygd panelte reisverkshus med valma eller flate tak, store vindaugsflater utan sprosser, vindaugsband og ei kubistisk samanstilling av volum og flater. Runde balkongar og sirkelrunde vindauge vart særmerke i tida.
Viktige kjenneteikn
- Planløysing
- Listverk utan profil
- Vindaugstype eller lysinnslepp
- Knappe detaljar og takutspring
|
Funksjonalisme bygd i jernbetong. Ekebergrestauranten i Oslo fra 1929.
Kilde: Anders Frøstrup: Rehabilitering. Konstruksjoner i tre. Universitetsforlaget 1993.
|
|
Byggmesterfunkis fra 1930/1940 tallet.
Kilde: Anders Frøstrup: Rehabilitering. Konstruksjoner i tre. Universitetsforlaget 1993.
|
Gjenreising og husbank 19401955
I dette tidsrommet fekk ein to store gjenreisingsperiodar. Bombinga av norske byar i dei første månadene av krigen førte til akutt bustadnaud, og Noreg fekk ferdighus frå Sverige alt i 1941. Ein del ferdighus etter svensk modell vart bygde i Noreg òg.
Etter krigen var bustadnauda stor, og det vart sett i gang store utbyggingsprosjekt i offentleg regi. Finnmark var spesielt ramma etter krigen og vart særleg prega av denne gjenreisingsarkitekturen. Husbanken vart ein viktig reiskap for den storstilte utbygginga. Den første typehuskatalogen frå Husbanken kom i 1946 og viste funksjonelle og moderate hus der ein tydeleg la vekt på tilpassing til tradisjonell norsk byggjeskikk. Eit typisk døme var hus i halvannan etasje med ein fast, kubisk huskropp. Saltak med 45 gradars takvinkel gav saman med ein låg loftsvegg god utnytting av loftsetasjen. Husa hadde todelte vindauge, der kvar ramme var delt med ei tynn sprosse.
Materialmangel etter krigen førte til rasjonering av dei fleste materiala, og saman med ei restriktiv byggjeløyveordning la det ein dempar på byggjeaktiviteten. Dette endra seg etter som rasjoneringa gradvis vart oppheva i åra etter 1952 og nye byggjemateriale kom i bruk. Nye "revolusjonerande" byggjemateriale som mineralullisolasjon, eternitt, isolerglas, nye typar papp og foliar vart vanlege utover i 1950-åra. Samstundes var ferdighusa under utvikling, og 1955 markerer overgangen til det som kan karakteriserast som den moderne byggjeverksemda.
Nyare tid 1955
Etter kvart gleid funksjonalismen over i det som blir kalla seinmodernismen: Mest mogleg skulle byggjast til lågast mogleg pris. Resultatet var at vi i denne perioden fekk mange bygg av dårleg kvalitet. I vår tid har vi i stor grad ferdighus, typehus og mange versjonar av prefabrikkerte hus. Fram til midten av 1970-åra var stilen hovudsakleg funksjonalistisk, med nøktern form, asymmetrisk fasade og knappe detaljar. Når vi kjem over på 1980-talet og det som har vorte kalla postmodernismen, får vi større hus, meir utbroderte fasadar og igjen omfattande bruk av historiske stilførebilete, som søyler og andre antikke bygningsdetaljar.
No, ved tusenårsskiftet, er vi så og seie tilbake der vi var i den første halvdelen av 1900-talet i ein nøktern, minimalistisk stil, igjen inspirert av japanske tradisjonar som i jugendstilen og funksjonalismen, der alt unødvendig var skrelt vekk.
Døme på vinduer frå ulike tidsperioder
Kilde: Anders Frøstrup: Rehabilitering. Konstruksjoner i tre. Universitetsforlaget 1993.
|
Døme på vindauge frå klassisimen |
|
Døme på vindauge i sveitserstil
|
|
Døme på vindauge frå 1900-1935 |
|
Døme på vindauge frå funksjonalismen |
|
Døme på dører frå ulike tidsperiodar.
Kilde: Anders Frøstrup: Rehabilitering. Konstruksjoner i tre. Universitetsforlaget 1993.
|
|
Ulike takformer.
Kilde: Anders Frøstrup: Rehabilitering. Konstruksjoner i tre. Universitetsforlaget 1993. |
Les meir:
- Hus og stil, hefte utgjeve av Fortidsminneforeningen, 1988. Stilarter i arkitekturen hovedtrekk og eksempler. Byggforskserien 1993 (nr. 612.010 og nr. 612.011)
- Brochmann, Odd: Bygget i Norge, bind 1 og 2,
Gyldendal, Oslo 1981
ISBN 82-05-12328-4
- Christiansen, Arne Lie: Den norske byggeskikken: Hus og boliger på landsbygda fra middelalder til vår egen tid.
Pax, Oslo 1995
ISBN 82-530-1735-9
- Sandberg, Ole Rømer: Arkitektur og omgivelser.
Gyldendal, Oslo 1997
ISBN 82-05-23630-5
- Schmidt, Lene og Hanne Wilhjelm: Mitt hus er din utsikt. God byggeskikk for hus og land -
hva, hvorfor og hvordan. Publikasjon utgjeven av Statens byggeskikkutvalg. Kan tingast hos Husbanken, Postboks 5130 Majorstua, 0302 Oslo.
ISBN 82-994757-0-8
- Thiis-Evensen, Thomas: Europas arkitekturhistorie. Fra ide til form.
Gyldendal, Oslo 1995
ISBN 82-05-22-421-8
Nettadresser
|