|
Kva er byar og tettstader?
Til dagleg bruker vi ofte ordet stad, men vi bruker det relativt upresist. Ein stad kan vere ein by eller ein bydel, ei bygd, ein gard eller eit einskildhus, men også ei øy i Oslofjorden, ei blomstereng i Lofoten eller ein slagghaug i Mo i Rana.
Ein stad er ein del av eit landskap, det naturskapte eller det menneskeskapte landskapet. Vi tenkjer oss gjerne at ein stad er avgrensa og dermed har eit omland, han må kunne påvisast, og han må ha eit namn. Ein stad er mange gonger knytt til menneskeleg aktivitet eller bruk. Den einaste stadeininga som blir statistikkført her i landet, er tettstaden. Statistisk sentralbyrå definerer tettstad som:
"et tettbygd område med minst 200 bosatte der avstanden mellom husene som regel ikke overstiger 50 meter. Tettsted avgrenses uavhengig av administrative grenser."
Etter denne definisjonen var Oslo i 1997 ein tettstad med 649 031 innbyggjarar (Statistisk årbok 1997).
Med tettstad meiner vi vanlegvis ei samling av bygningar, gater og plassar som til saman har ein viss storleik, men som er mindre enn ein by. Vi kan skildre forma på ein tettstad på ulike måtar. I fugleperspektiv eller på eit kart ser somme tettstader langstrekte ut, andre klumpar seg saman, og nokre få har klart definerte yttergrenser. Dei aller fleste norske tettstadene er utflytande i forma. I somme tettstader er sentrumsgatene lagde i rutemønster med bygningar strengt plasserte på rekkje og rad, men andre stader kan vegane slyngje seg mellom hus og naturformasjonar. Ein norsk tettstad ser ofte ut som ein norsk by i miniatyr. Han liknar ikkje på landsbyane nedover i Europa, der bønder, handverkarar og kjøpmenn bur side om side inne i sentrum. I ein norsk tettstad bur dei fleste i bustadområde utanfor sentrum. Ein småby og ein tettstad kan likne på kvarandre.
Ordet stad (sted i bokmål) kjem frå norrønt staðr. Stad er i dag eit vanleg ord i nynorsk, men i bokmål bruker ein forma stad mest i samansetjingar og faste uttrykk: kjøpstad, hovedstad, den evige stad og så vidare. Det svenske ordet for by er stad.
Ordet by har samanheng med bø, bustad. Og det russiske gorod har det same opphavet som vårt gard. Novgorod er den nye garden (grad er ei anna form). Det engelske town er i slekt med norsk tun og tysk Zaun. Det franske ville (by) heng saman med villa og det engelske village (landsby), ei samling av villaer. Det engelske city og det spanske ciudad heng saman med civitas (borgaren), det er tilhaldsstaden for borgaren. Orda stad og by har altså det same opphavet og den same tydinga: stad som bustad.
|
For at vi skal kunne snakke om ein by, er det gjerne to vilkår som må vere oppfylte:
1) Byen må fungere som eit sentrum i høve til eit større eller mindre omland når det gjeld ei eller fleire former for spesialisert verksemd økonomisk, rettsleg, administrativt, religiøst eller kulturelt.
2) Det må vere varig konsentrasjon av busetnad og folk i høve til områda omkring.
Byomgrepet i Noreg var knytt til eldre lovgjeving som gav utvalde kjøpstader og ladestader eigne plikter og rettar. Skiljet mellom by og omland mista den praktiske funksjonen sin etter kommunerevisjonen på 1960-talet. I den nye kommuneloven av 1992 eksisterer ikkje lenger by- og heradskommunar og dermed heller ikkje "by" eller det gamle "heradet" berre kommunar. Tidlegare var det slik at kommunar vart tildelte bystatus. Slik er det ikkje lenger. Kommunar med tettstader som har minimum 5000 innbyggjarar, kan ved vedtak i kommunestyret sjølve oppgradere seg til by. Det har ført til at 35 nye byar har komme til dei siste fire åra. Mellom dei nye byane er Lillestrøm, Askim, Mysen, Sauda, Verdalsøra, Levanger, Stokmarknes, Svolvær, Finnsnes og Alta.
Tal om norske byar og tettstader:
- Noreg har i alt 970 tettstader, der Oslo er den største (Statistisk sentralbyrå, januar 1999SB).
- 75,3 % eller tre firedelar av folket i Noreg bur i byar og tettstader (Statistisk sentralbyrå, 1999SB).
- Byar og tettstader utgjer berre 0,7 % av det totale landarealet (Statistisk sentralbyrå, januar 1998SB).
- 82 tettstader har over 5000 innbyggjarar (Statistisk sentralbyrå, 1999).
- Ved inngangen til år 2000 var det 79 byar i landet (Kommunal rapport, 27.01.2000).
|
Historisk blikk på by- og tettstadutviklinga i Noreg
Dei første tettstadene i Noreg som hadde bypreg, voks fram i vikingtida (ca. 8001000). Nokre av dei utvikla seg vidare til byar i mellomalderen (ca. 10001537). Men dei lærde er usamde om kva som er kriteria for å kunne snakke om byar i vikingtida og mellomalderen. Vilkåra for å definere ein tettstad som ein by er mellom anna:
- at det er større samanhengande og organisert busetnad av fleire gardar
- at tettstaden har administrativt, økonomisk og juridisk sjølvstende og er sentrum for eit omland
- at tettstaden blir omtala som by i samtidige skriftlege kjelder
Byutviklinga i Noreg heng i tid nært saman med statsdanninga og innføringa av kristendommen. Dessutan er det truleg ein samanheng mellom framveksten av stadbundne profesjonelle handverkarar og framveksten av byar i mellomalderen.
|
Jamvel om det ikkje budde folk i alle husa på same tid, kan det ha vore folksomt rundt Varangerfjorden i yngre steinalder. Dei ulike sirklane fortel om antal hus på stedet.
Kilde: Aschehougs Norgeshistorie bind 1 (s. 97), 1994.
|
Dei første tettstadene
Det arkeologiske materialet er den einaste kjelda vi har til opplysningar om dei eldste tettstadene i Noreg. Ved arkeologiske utgravingar er det funne nokså store konsentrasjonar av bygningar frå forhistorisk tid. Utgravingar av bustader i Nesseby kommune ved Varangerfjorden tyder på fast busetnad med etter måten mange hus alt i yngre steinalder (omkring 2000 f.Kr.). Ved Forsand i Rogaland har ein grave ut nærmare 150 bygningar frå bronsealderen og jernalderen. Nokre av jernalderbygningane ligg samla og kan minne om ein landsby i forma.
Ein annan type busetnadsstruktur kjend frå jernalderen var krinstun. I krinstunet låg husa i ein tilnærma sirkel, med ein open plass i midten. Denne busetnadsforma kjenner vi særleg frå Vestlandet og Nordland. Frå dei same områda finn vi seinare byggjeformer eller gardsanlegg, som klyngjetun og rekkjetun, som òg kan minne om ein landsby. Men her ligg bustadhus og gardsbygningar meir "tilfeldig" plasserte (klyngjetun) eller på rekkje (rekkjetun), men plasserte tett saman, med tungater mellom husa. Det finst framleis nokre få ståande klyngjetun som stammar frå mellomalderen. Havråtunet på Osterøya er eit av dei best bevarte. Anlegget består av over tretti bygningar og er freda.
Fiskevær, strandstader og handelsstader er andre former for tettstader langs kysten som eksisterte før mellomalderen. Det som skil desse tidlege tettstadene frå dei seinare byane, er at dei hovudsakleg var knytte berre til busetnadsaktivitetar i samband med primærnæringar som jordbruk og fiske.
|
Havråtunet eit klyngjetun på Osterøya. |
Byutvikling fram til middelalderen (-1537): Kaupang og by. I mellomalderen (10301537) er alle kjende, viktige tettstader i Noreg med sentrumsfunksjonar før eller seinare omtala som (kaup)staðr, (kaup)br eller kaupangr. Desse stadene kunne vere svært små etter vår målestokk. Kaupangane fanst over heile landet. Dei går tilbake til vikingtida (8001030 e.Kr.) og var ofte knytte til lokal handel for jordbruksprodukt. Så vidt vi veit, fungerte dei første kaupangane berre som sesonghandelsstader og hadde ikkje fast busetnad. Truleg hadde dei meir til felles med tradisjonelle, regionale og lokale sesongmarknader, som har vore vanlege over heile landet heilt opp til vår eiga tid (til dømes på Røros og Kongsberg). Desse marknadene vart ofte haldne om vinteren ettersom det då var lettare å transportere varer over islagde vatn og på snø med sledar.
Spor etter dei første kaupangane finst både i stadnamn og i skriftlege kjelder frå Kaupanger i Sogn til det indre av Austlandet, der vi finn stadnamnet Koppang i Østerdalen i Hedmark og ved Svene i Buskerud. Den kanskje mest kjende kaupangen er Skiringssal, som låg ved Viksfjorden nær Larvik. Han er òg kjend frå skriftlege kjelder i den eldste kjende skildringa av Noreg det Ottar fortel om Noreg til kong Alfred av England på 890-talet. Skiringssal skil seg frå dei andre norske kaupangane ved at det har eit stort innslag av importere utanlandske varer, som er funne under dei arkeologiske utgravingane av området.
Andre politisk og økonomisk viktige senter etablerte før mellomalderen var Borgund ved Ålesund, Vågan i Lofoten, Avaldsnes i Rogaland, Veøy i Møre og Romsdalpå Møre, Åker ved Hamar og Borre ved Tønsberg.
Kriteriene for hva som var en by i vikingtid og middelalder er omdiskutert, men blant kriteriene kan nevnes: større sammenhengende og organisert bebyggelse av flere gårder, administrativ, økonomisk og juridisk selvstendighet og sentrum for et omland. Tegn på dette kan være egne domstoler, egne administrative organer, egen rett eller spesielle byprivilegier, eller tettsteder som i samtidige skriftlige kilder er omtalt som byer.
Både geografiske, sosiale og maktpolitiske faktorar avgjorde kvar kaupangane eller byane vart plasserte. Både kaupangane og byane voks fram eller vart grunnlagde på stader som låg strategisk til når det galdt ferdsel på land og sjø, særleg der det var gode hamner. Enno i dag ser vi at dei norske byane oftast ligg ved viktige trafikknutepunkt langs kysten, ved innsjøar og elvar eller på stader som er eit naturleg knutepunkt for omlandet rundt.
På same vis som kaupangane hadde dei første byane truleg bakgrunn i handel, anten fordi det alt eksisterte tradisjonelle marknader i området, eller fordi kyrkja og kongen trong byte bort ein del av dei naturalia dei fekk gjennom skattane. Ei anna årsak til framveksten av byane er militære eller politiske tilhøve. Kongane hadde ei viktig rolle i oppkomsten av byane. Det kjem fram i Snorre òg. Han fortel at Trondheim vart grunnlagd av Olav Tryggvason i 1000, Oslo av Harald Hardråde i 1050 og Bergen av Olav Kyrre i 1077. Seinare forsking kan tyde på at desse byane vart grunnlagde endå tidlegare.
Dei første tettstadene med bypreg kom altså i vikingtida. Men det var på 1100-talet og 1200-talet at det vart fart i byutviklinga. I alt er det elleve byar som blir rekna som mellomalderbyar, og som utvikla klare bykjenneteikn utover i mellomalderen. Det var Oslo, Bergen, Trondheim, Hamar, Tønsberg, Skien, Stavanger, Sarpsborg (Borg), Konghelle, Marstrand og Uddevalla. Dei tre siste ligg i Bohuslän, som vart svensk område ved freden i Roskilde i 1658. Utanom desse byane var det fleire andre stader som hadde bytrekk, men som ikkje utvikla seg vidare til fullverdige byar i mellomalderen, eller der byutviklinga ikkje heldt fram til våre dagar. Mellom dei meir kjende av dei er kaupangane eller kjøpstadene på Borgund ved Ålesund, Veøy i Møre og Romsdalved Møre og Vågan i Lofoten.
Perioden frå 1350 til 1539 var ei stagnasjonstid for byane. Svartedauden i 1349 og seinare pestar gjekk hardt ut over folketalet i byane og var nok sterkt medverkande til denne nedgangen.
|
Seks norske byar er nemnde i ein kyrkjehistorie frå 1135 av den engelsk-normanniske krønikeskrivaren Ordericus Vitalis. På kartet ser ein fleire norske byar og handelsstader frå før ca 1130. Skiringssal forsvann som handelsstad omkring midten av 900-talet.
Kilde: Aschehougs Norgeshistorie, bind 2.1995. (s.208 1994.) |
Byutvikling frå 1537 til - ca. 1850: Ladestad, kjøpstad og by
Ved slutten av mellomalderen hadde Noreg altså elleve byar. Men Hamar overlevde ikkje etter reformasjonen i 1537, Sarpsborg vart brend av svenskane i 1567 under sjuårskrigen, og Marstrand, Uddevalla og Konghelle vart svenske sammen med resten av Bohuslen i 1645. På midten av 1600-talet var det difor berre seks byar eller kjøpstader som stamma frå mellomalderen: Oslo (som heitte Kristiania frå 1624 til 1924), Skien, Tønsberg, Stavanger, Bergen og Trondheim. Men nye byar kom til. Vi fekk Fredrikstad (1567) og Kristiansand (1641) ved kysten, og som følgje av bergverksdrifta kom Kongsberg (1624) og Røros (1646) i innlandet.
Det var mange små tettstader der ein dreiv med fiske- og trelasthandel og skipsfart på 1600-talet . Stadene vart kalla ladestader, fiskevær, strandstader eller hamner, alt etter den verksemda folk dreiv der. Det var busetnadskonsentrasjonar i innlandet òg, knytte til vasskraft og andre naturressursar. Mange av desse tettstadene ved kysten eller i innlandet utvikla seg videre til byar. Bakgrunnen for at nokre utvikla seg vidare til byar, medan andre vart verande småstader, var at hamnetilhøva, ressursgrunnlaget, handelsprivilegia og kommunikasjonstilhøva var ulike.
|
Arendal er nemd som ladestad i skriftlege kilder frå 1563. Arendal var ved slutten av 1600-talet ein stor skipsfartsby. Press frå folk i byen medverka til at Arendal fekk mellombels kjøpstadsprivilegier i 1723 (stadfesta i 1735). Bildet syner eit parti av havna.
|
Ladestad vart teken i bruk på 1500-talet som nemning på dei hamnene eller strandstadene der kjøpstadborgarar eller embetsmenn dreiv fast trelasteksport. Nemninga kjøpstad vart brukt om byar som hadde kjøpstadprivilegium, det vil seie særrettar framom bygdene til å drive handel eller anna næring. I samband med utferdinga av kjøpstadprivilegium på 1600-talet vart landet delt inn i distrikt eller oppland mellom dei åtte kjøpstadene i Fredrikstad, Kristiania, Tønsberg, Skien, Kristiansand, Stavanger, Bergen og Trondheim. I opplandet til kvar av desse kjøpstadene skulle kjøpstadborgarane ha einerett på nærmast all handel og alt handverk og dessutan all handel med utlandet.
Kjøpstadene på Vestlandet hadde det meste av fiskeeksporten, medan Agderfylka og Austlandet hadde mesteparten av handelen med trelast. Frå 1500-talet var fisk og trelast viktige eksportvarer, og det gav eit godt økonomisk grunnlag for mange byar og tettstader. Trelasthandelen auka etter kvart, og saman med bergverksdrifta og fossekrafta var han med på å leggje grunnlaget for byprega busetnad. Nye ladestader kom òg til. Etter kvart som trelasthandelen ekspanderte nordover til Vestlandet nord for Stadt i byrjinga av 1600-talet, vart ladestadene Kristiansund og Molde skipa. På same tida utvikla også Steinkjer og Levanger seg som senter for eksport av trelast i Trondheimsfjorden, og seinare kom Hammerfest, Vardø, Tromsø og Bodø. Etter nedgangen i trelasthandelen på slutten av 1600-talet kom handelen med klippfisk til å føre til vekst i mange av byane på Vestlandet.
Rundt 1790 vart Nord-Noreg òg representert med kjøpstader i Tromsø, Hammerfest og Vardø. Alt i alt fekk landet 27 nye kjøpstader i perioden 15001850, og nesten alle av dei hadde først vore ladestader.
Ettersom handelen vart frigjeven på 1800-talet, fall kjøpstadprivilegia bort. Etter grunnlovsendring i 1952 vart inndelinga av landet i kjøpstad- og landdistrikt oppheva, og deretter var det rettsleg sett ingen skilnad på kjøpstader og andre byar. Nemningane kjøpstad og ladestad har gått ut av bruk og er erstatta av by.
Jamvel om dei fleste av byane framleis var sjølvgrodde og utan plan, var det nye frå 1500-talet og framover at byane i Norden i mykje større grad var grunnlagde byar. I renessansen kom dessutan byplanane, der herskarane planla korleis byane skulle sjå ut, ofte ut frå militære omsyn. Kanonen var oppfunnen, og gatene skulle vere rette slik at ein kunne nytte ut den nye oppfinninga i krig. Fredrikstad (1567), Kristiania (1624) og Kristiansand (1641) fekk i denne perioden kvadraturbyplanar. Litt seinare kom general Cicignongs reguleringsplan for Trondheim. Etter bybrannen i 1681 vart mellomalderbyen Trondheim regulert etter barokkforma, der hovudgatene er to hovudaksar forma som ein kross. Men framleis ser vi mellomalderbyen Trondheim i bybiletet, ettersom ein har teke vare på dei gamle veitene og faktisk bruker dei framleis.
Som elles i Europa vart byreguleringa i Noreg etter 1814 dominert av regelbunden rutenettsregulering heilt fram til byrjinga av 1900-talet. Døme på det er arkitekt Linstows regulering av Karl Johans gate i Oslo med Slottet øvst på høgda.
|
Kart over Oslo frå Kristian 4.s tid med Kvadraturen innanfor festningsvollane.
Kilde: Ole Rømer Sandberg: Arkitektur og omgivelser. Gyldendal forlag. 1997. |
Byutvikling frå 1850
Større omsetning av jordbruksprodukt og utviklinga av skipsfart, treforedling og fiskeri skapte ekspansjon i norsk næringsliv og gav grunnlag for vekst i byar og tettstader. Det førte til at vi på 1800-talet fekk endå fleire byar i innlandet. Perioden frå 1850 blir elles den første viktige fasen for industrialismen i Noreg, og på slutten av 1800-talet og i byrjinga av 1900-talet voks det fram store arbeidarstrøk i dei største byane. I Oslo kom dei såkalla gråbeingardane i mur, medan arbeidarstrøka i Bergen, Stavanger og Trondheim vart bygde i tre.
|
Eit typisk døme på bygard i det gamle Kristiania (eller Oslo) - Akersgaten 61.
Kilde: Norsk folkeblad, 30. januar 1869. |
I åra mellom 1845 og 1930 gav utbygginga av jernbanen mange nye tettstader. Nokre av stasjonsstadene vart til byar og bygdebyar. Industrialiseringa førte til etablering av mange nye industristader nær kraftkjelder og råvareførekomstar. Fleire slike stader har seinare vorte til bysamfunn.
Frå 1920-åra byrja arbeidet med reguleringa av byane for alvor. I denne perioden var ein oppteken av bustadareala og korleis bustadene var plasserte og utforma, og her var ein påverka av utviklinga i Sverige, Storbritannia og Tyskland. Det vart lagt større vekt på sosial bustadbygging: Dei tronge bakgardane skulle vekk, kvartala skulle opnast, og det vart bygd parallelle bustadblokker (lamellutbygging) med rikeleg med grøntområde omkring. Resultatet var ofte monotont og sjablongprega, utan at ein tok omsyn til heilskapen eller andre bygningar. Hagebyane er eit anna døme på sosial bustadbygging i denne perioden, etter mønster av engelsk byggjestil.
Tida etter den andre verdskrigen var prega av gjenoppbygging, med sterk prioritering av nasjonale oppgåver. Krigen hadde ført til materielle øydeleggingar og stor mangel på bustadhus. Verst stilt var Finnmark, der det knapt var hus tilbake etter 1945, og der det etter krigen vart det sett i gang store gjenreisingsprosjekt.
Urbaniseringsprosessane i etterkrigstida var sterke, og det var for liten vilje til å styre eller dempe dei. I 1965 fekk landet ein ny plan- og bygningslov, og ein organiserte den regionale planlegginga for å få ei sterkare styring av utviklinga i byar og tettstader. I urbaniseringspolitikken fokuserte ein no på geografisk fordeling, økonomisk vekst og planlegging retta mot fysiske problem i byar og tettstader, med fordeling av areal og ressursar som knappe verdiar.
I 1955 fekk Noreg den første drabantbyen, Lambertseter i Oslo. Typisk for drabantbyen er at han ligg utanfor den opphavlege bykjernen, og ofte er det eige forretningssenter, skule, barnehage, kyrkje og andre fellestenester i tilknyting til området. På Lambertseter var det fireetasjes bustadblokker. På 1960-talet og 1970-talet førte kravet til økonomi og effektiv bustadbygging til bygging av store blokker på åtteti etasjar og meir. Kritikk mot denne forma for bustader gjorde at utviklinga mot slutten av 1900-talet igjen gjekk i retning av å byggje blokker med færre etasjar.
Medan ein bygde blokker og fortetta bustadområda nær byane i denne perioden, dominerte einebustadene framleis som byggjeform utanfor byane.
|
Lambertseter - Norges første drabantby
Kilde: ENØK-brosjyre, 1975 |
Utviklinga av bysenter i 1980-åra var prega av dei store, private einskildprosjekta, til dømes Aker Brygge i Oslo. Den største veikskapen ved denne forma for byutvikling er at dei einskilde prosjekta ikkje er del av ein heilskapleg, overordna byplan.
Medan 1980-åra er tiåret for dei store einskildprosjekta, kan 1990-åra kallast tiåret for dei store statlege utbyggingstiltaka. Då fekk vi ambisiøse storutbyggingar som OL på Lillehammer, Gardermobanen, Rikshospitalet og store veg- og tunnelprosjekt, til dømes på Vestlandet. Samstundes har verneaspektet, både når det gjeld natur og kultur, vorte ein viktigare innfallsvinkel til fysisk planlegging, saman med lokal tilpassing, estetikk og heilskapstenking.
Det nye ved overgangen til 2000-talet er eit sterkare ønske om sunne og miljøvennlege bustader og byar. Styresmaktene er opptekne av berekraftige samfunn, og det offentlege har integrert dette i måla for god byutvikling. Eitt av tiltaka for å endre dagens byar i meir berekraftig retning er miljøbyprogramma (blir avslutta i 2000). Dette er eit samarbeid mellom fleire sentrale og lokale styresmakter og fem norske byar om å satse på ein meir miljøvennleg praksis når det gjeld forvaltninga av kulturmiljøa, planlegginga av arealbruken og transport, utviklinga av bysentrum og lokalsamfunn, avfallshandteringa og bevaringa av grøntstrukturen. Dei fem miljøbyane er Tromsø, Bergen, Kristiansand, Fredrikstad og bydelen Gamle Oslo i hovudstaden (sjå også Kulturminner i pressområder).
|