|
 |
|
| om nettverket | kontakt | A til Å | english |
| Du er her: Forsiden > Aktiviteter > Stilhistorie |
|
Ikke innlogget. |
StilhistorieJamvel dei enklaste husa har detaljar som plasserer dei i tid. Ei utskoren taklist, eit vindauge med sprosser eller eit dørhandtak alt er med på å fortelje ei historie. Kanskje fortel detaljane at huset er ombygd og endra fleire gonger i levetida si, eller kanskje står vi framfor eit hus som har det opphavlege preget sitt intakt. Forma på hus og bygningsdetaljar er avhengig av historiske hendingar, samfunnstilhøve, tilgjengelege byggjemateriale og moteretningar. Difor er det skilnad på hus bygde i ulike tidsperiodar og under varierande geografiske og klimatiske tilhøve. Oftast er det detaljane i eksteriør og interiør som tydelegast fortel om stil og mote, og ikkje dei berande delane av konstruksjonen som laft og reisverk. Panel og utvendig listverk, dører, vindauge og beslag er saman med konstruksjon, materialval, planløysing, talet på etasjar og forma på taket med på å gje bygningen eit visst tidspreg. Alle desse bygningselementa har vorte påverka av dei rådande estetiske ideala, teknologien og økonomien i tida. Arkitektur frå den same tidsepoken har difor mange gonger dei same grunnleggjande stiltrekka. Jamvel om vi ofte oppfattar bygningar som typisk norske, har førebileta nesten alltid komme frå utlandet. Nordmenn har vore ei reisande folkeferd, og landet har fått mange kulturelle impulsar gjennom handelsmenn, sjøfolk, handverkarar og kunstnarar. Dugande handverkarar frå Europa kom til Noreg alt i mellomalderen og tok med seg kunnskap og ideal som påverka den norske byggjeskikken.
Byggjeskikk I Noreg er det store skilnader i natur, økonomi og kultur mellom landsdelane. Det gjorde at den tradisjonelle byggjeskikken fekk særtrekk ut frå tilhøva på kvar stad. Husa på Vestlandet vart annleis enn husa på Rørosvidda, og husa på Jæren skil seg frå husa i Finnmark.
Byggjeskikken endra seg sakte under påverknad av fleire faktorar. Klima og naturtilhøve hadde mykje å seie for korleis bygningskonstruksjonane vart laga, og korleis husa vart plasserte. Materialvalet var i stor grad avhengig av det som var tilgjengeleg på staden, men andre materiale vart òg tekne i bruk når det var føremålstenleg. I ein del tilfelle vart til dømes trematerialar eller ferdigproduserte huskroppar kjøpte langvegs frå og transporterte til den staden husa skulle byggjast. Kulturell utveksling, og påverknad gjennom handel og kontakt med andre, har gjort sitt til at ein tok i bruk nye materiale og løysingar. Utviklinga av tekniske nyvinningar som til dømes vindaugsglaset og røykpipa hadde mykje å seie for utforminga av husa. Internasjonale stil- og moteretningar påverka materialval, formgjeving og detaljering både utvendig og innvendig. Frå midten av 1800-talet byrja ei utvikling der dei lokale særtrekka ved byggjeskikken gradvis vart meir utviska. Dei viktigaste årsakene til denne endringa var at byane voks, at byggjebransjen vart industrialisert, og at kommunikasjon og samferdsel vart betre. Den regionale byggjeskikken vart etter kvart fortrengd av ein meir nasjonal byggjeskikk utan klare særtrekk i dei einskilde landsdelane. Dei mange sveitserhusa som vart bygde over heile landet frå siste halvdelen av 1800-talet, er eit døme på denne utviklinga. I dag er det meste av den regionale byggjeskikken borte, ofte til fordel for nye typehus frå dei store ferdighusfabrikantane. Frå tømmer til panel.
Frå bronsealderen (1800500 f.Kr.) og jernalderen (500 f.Kr.1000 e.Kr.) er det gjort talrike funn av husrestar frå heile landet ved arkeologiske utgravingar. Mange av bygningane frå denne perioden var store langhus som kunne vere opptil 4080 meter lange, bygde for å huse både folk og dyr. Dei berande elementa i langhuset var rekkjer av stolpar, med vegger og tak i materiale som stein, treplankar og leirklina flettverk. Ein gong i yngre jernalder eller vikingtida (4001000 e.Kr.) gjekk ein over til å byggje mindre tømmerhus, med eit hus for kvar funksjon (bustad, stall, badstove, smie og så vidare). Dei eldste ståande husa av denne typen er frå mellomalderen, og dei er bygde av lafta tømmerstokkar. Desse husa hadde lenge den same utforminga, men i mellomalderen tok ein til å lafte på ein ny måte. Frå 1600-talet vart det dessutan vanleg med vindauge og mura skorsteinar i staden for ljoren i taket, som tidlegare hadde gjeve både lys og avtrekk for røyken. Lafta bygningar var dominerande i Noreg fram til slutten av 1800-talet, då byggjemetoden vart delvis avløyst av reisverksteknikken. Etter 1900 vart bindingsverket introdusert i bustadbygginga, og etter kvart vart det òg vanlegare at husa vart panelte. Det var særleg etter at oppgangssaga vart teken i bruk på slutten av 1500-talet, at det vart betre tilgang på panelingsbord. Panel hadde både praktiske og estetiske fordelar. På Vestlandet og i vêrharde strøk kunne ein panelt vegg gje tømmerhuset nødvendig skjerming mot slagregn og sno. Andre stader kan ønske om å følgje moten ha inspirert til å bruke panel, for panel gjorde det lettare å kopiere dei europeiske murbygningane. Parallelt med at ein i visse distrikt særleg i innlandsområda på Austlandet heldt fram med upanelte tømmerhus, utvikla det seg ein eigen panelarkitektur i landet elles. På Vestlandet og i sørnorske kyststrøk ville ein helst ha det liggjande panelet, medan Austlandet og innlandet nordover og dessutan kyststrøk i Nord-Noreg vart prega av hus med ståande tømmermannspanel. Panel og listverk er i stor grad med på å avgjere korleis huset ser ut. Frå 1700-talet kan vi sjå at europeisk byggjestil og stilepokar får meir å seie for utforminga av husa her til lands. Ein stilepoke er formspråket i ei viss tid, nedfelt i arkitektur, biletkunst, klesmotar, bruksgjenstandar og møblar. Utviklinga av og uttrykk for stil oppstår i samspel med sosiale, kulturelle og politiske tilhøve i tida. Ein stilepoke skiftar uttrykk gjennom gradvise overgangar, med nasjonale og regionale variasjonar. Dei ulike stilartane hadde røtene sine i Europa og brukte ofte mange år på å nå fram til Noreg. Nye stilartar vart først tekne i bruk ved bygging av større hus i byane og storgardar på landsbygda. Dei utvikla seg deretter til moteretningar hos breiare lag av folket og sette etter kvart eit klart preg på den folkelege byggjeskikken. Det tok kanskje 100 år før ei europeisk moteretning fekk innpass i byane. Så tok det kanskje endå 20 år før resten av landet tok etter. Elles levde ny og tradisjonell byggjeskikk ved sida av kvarandre, og fleire stilartar kunne vere førebilete i den same tidsepoken. Dessutan har det alltid vore skilnad i stilartar mellom vanlege hus for folk flest og dei bygningane som vart bygde til offentlege eller felles føremål. Mange gonger fekk dei viktigaste bygningane av nasjonal verdi ei utforming som var meir i tråd med gjeldande moteretningar, medan dei vanlegaste bustadhusa vart bygde på tradisjonell måte. Desutan har det ofte vore slik at stilformer har vore i bruk i Noreg lenge etter at stilane hadde skifta i andre land i Europa. Romansk og gotisk stil (ca. 9501500)
Renessansen (ca. 15501650)
Viktige kjenneteikn: Barokk (1700-talet) Det typiske barokkhuset har ein massiv bygningskropp, helst med strengt symmetrisk fasade, ofte framheva med eit markert inngangsparti. Eit heilvalma tak med bratt hallingsvinkel er typisk for dei mest fornemme barokkhusa langs kysten og på storgardane. Stilen er prega av overdådig ornamentikk med rikt profilert listverk i kraftige dimensjonar. Barokken påverka innreiingskunsten rundt i bygdene sterkt og inspirerte treskjerarkunsten slik vi kjenner han frå skap, stolar og kister. Bygdehandverkarane utvikla ein overdådig rik treskurd med akantusornamentikk. Også rosemålarane fekk inspirasjon frå barokkken. I denne perioden vart det stadig vanlegare med panelte hus i byar og tettstader langs kysten. Det var hovudsakleg jordfargar som vart brukte til måling av panel og tømmer. På huset vart det brukt engelskraudt, oker, umbra, mørkegrønt og svart, medan kvitt vart brukt som kontrastfarge på vindauge, listverk, hjørnekassar og annan fasadedekor. Viktige kjenneteikn:
Rokokko 17601790 Formspråket i rokokkoen er svært likt formspråket i barokken, men på grunn av asymmetrien i ornamentikken og dei lyse og lette fargane får rokokkoen eit lettare og meir elegant preg. I eksteriøra er det særleg dører og inngangsportalar som viser særpreget stilen har, og skil han frå dei andre stilartane. Kostbare fargar som blykvitt og pariserblått vart motefargar for dei velståande, medan husa til vanlege folk framleis vart måla i jordfargar. Omkring 1800 kom dei heilt kvite husa, ofte med inngangsdøra og vindaugslistene måla i ein kjølig kontrastfarge som lyseblått eller grått. Nytt i perioden var mansardtaket, som kom i bruk i Noreg rundt 17601780 og då gjerne med svai. Inngangsdører, vindaugsomrammingar og søylemotiv i fasaden kunne òg ha rokokkopreg i denne perioden. Av dekorasjonar var muslingskjel, akantusranker og palmegreiner mykje brukte som ornamentikk, ikkje berre i arkitekturen, men også i treskjeringa og rosemålinga på bygdene. Viktige kjenneteikn:
Klassisismen louis-seize 17701810 Viktige kjenneteikn:
Empire 18101870 Jamvel om empiren på mange måtar var ei vidareføring av klassisismen, vart det eit markant skilje. Det kom særleg til uttrykk i trehusa våre, der stilen bar preg av å skulle etterlikne mura eller pussa fasadar, som ofte vart måla i lyse marmorliknande fargar. Større vindaugsruter vart tilgjengelege og erstatta dei småruta vindauga frå 1700-talet. Elles var empirehuset prega av enkel detaljering og relativt små takutstikk. Empirestilen hadde ei nærmast asketisk uttrykksform jamført med dei føregåande periodane. Møblar og bruksgjenstandar skulle vere enkle og fornuftige, men samstundes vart det bygd storslegne og pompøse byggverk på kontinentet. Til Noreg kom stilen omkring 1814. Landet var i ferd med å etablere seg som nasjon, og dei offentlege bygningane som vart reiste, fekk òg preget frå empiretida. Som døme kan vi nemne Slottet og Universitetsbygningen i Oslo. Men den aller største påverknaden har empiren hatt på trearkitekturen, og stilen har hatt like mykje å seie for husa til vanlege folk som for herskapshus. Det er enkle husformer med enkle og meir forfina snikkardetaljar. 1800-talet var ein periode med høg byggjeaktivitet, og i denne tida voks mange av trehusbyane fram, slik vi kjenner dei frå Bergen, Stavanger og andre byar. Sørlandsbyane er døme på hus med empirepreg som vanlege borgarar åtte. Kvitmålinga vi set i samband med sørlandsbyane, er likevel ikkje opphavleg empirestil, men vart på 1900-talet lagd utanpå ein meir nyansert opphavleg fargebruk. Viktige kjenneteikn:
Historisme 18501900 Nygotisk stil hadde eksistert lenge i England, men vart for alvor vanleg der omkring 1750, og særleg vart stilen moderne hos overklassen. Stilarten kom til Skandinavia omkring 1820, og han er særleg synleg i element som spissboga vindauge og bogegangar. Stilen er særleg nytta i kyrkjer, men element er òg nytta i skular, jernbanestasjonar og villaer. Nyromansk stil har runde bogar som hovudelement i vindauge, søylerader og bordar. Tegl var det vanlegaste byggjematerialet, og stilen finn vi særleg i "nyttearkitekturen" i byane, slik som brannstasjonar, stasjonsbygg og liknande. Nyrenessansen bruker element frå antikk arkitektur og renessanse. Svært mange bygardar har fasadar med italienske renessansedetaljar. Barokken vart brukt som førebilete i somme monumentalbygg i stein under historismen. Typisk for nybarokken er massive, bastante bygningskroppar. Det vart reist fleire bankbygg i nybarokk stil, men stilen vart elles nytta i bygardar og villaarkitektur. I Noreg vart det i tråd med nasjonalromantiske straumdrag utvikla særnorske stilvariantar som sveitserstil og drakestil. Desse stilartane dominerte trehusa i perioden. Med industrialiseringa kom leigegardane til dei større byane. Store mengder av arbeidarar trekte inn frå landsbygda for å finne eit levebrød i dei nyoppretta fabrikkane, og dei trong bustader. Somme av leigegardane er prega av at dei vart bygde i all hast med minst mogleg kostnader, medan andre er rikt utforma bustadkompleks, reiste i veletablerte strøk. Bygardane vart mura, mykje på grunn av den landsomfattande murtvangsloven, som kom etter bybrannen i Ålesund i 1904. Byggjeboomen på slutten av 1800-talet kom i ein periode då sveitserstilen dominerte trehusa. Men leigegardane fekk sin eigen stil. Krysspostvindauget har leigegardane felles med trehusa, men elles har dei lite felles. Fasadane på leigegardane vart dekorerte med masseproduserte element som henta formspråket sitt frå antikken særleg greske og romerske søyler var populære.
Sveitserstil 1850 ca. 1910 Byggmeistrar nytta sveitserstilen både ved nybygg og ved ombygging av gamle hus, og stilen slo raskt rot som byggjeskikk hos allmugen over heile landet. Stilen trengde unna det meste av det som kunne vere igjen av dei tradisjonelle byggjeskikkane, og han pregar framleis store delar av den eldre bustadmassen i landet. Det mest særmerkte ved sveitserstilen er at gavlane på bygningen blir framheva i høve til fasaden på langsida (som hadde vore i fokus tidlegare). Det gamle symmetrikravet vart etter kvart forlate, og bygningane fekk uregelrette og kompliserte bygningskroppar fulle av utradisjonelle innfall: ulike møneretningar, asymmetrisk plasserte arker med ulike hallingsvinklar, gavlutbygg, spir og tårn. Andre særmerke er store takutstikk, både på langveggene og i gavlane, høgt undet taket, høge krysspostvindauge og høg grunnmur i naturstein. I fasaden er dei berande konstruksjonane ofte tydeleg markerte, og sveitserhuset har ofte veranda. Stilen er prega av rik og detaljert utsmykking, med lauvsagarbeid i vindaugsomrammingar, bjelkeendar, rekkverk og liknande. Husa vart måla i fleire fargar, og konstruktive detaljar og vindaugsomramming vart ofte måla i ein mørkare farge enn veggen. Viktige kjenneteikn
Drakestil
Jugend 18901920 Viktige kjenneteikn
Nasjonalromantiske straumdrag 19051930 Viktige kjenneteikn
1920-talsklassisisme eller nyklassisme 19201930 Frå ca. 1920 vart også bustadhus av tre prega av ein meir enkel og stram nyklassisisme. Fasadane vart strengt symmetriske, og panelarkitekturen og det utvendige listverket vart enklare.
Funksjonalisme 1930 Formspråket i funksjonalismen var radikalt nytt og enkelt, og det var inspirert av det relativt nye materialet armert betong. Nye konstruksjonsmåtar gjorde det mogleg å byggje slik at ytterveggen ikkje vart berande, og at vindauga kunne setjast inn kvar som helst i veggen. Eit resultat av dette var dei karakteristiske vindaugsbanda med vindauge tett inntil kvarandre og det svært typiske hjørnevindauget. Likevel vart dei fleste bustadhusa i denne perioden framleis bygde i tre. Det vart bygd panelte reisverkshus med valma eller flate tak, store vindaugsflater utan sprosser, vindaugsband og ei kubistisk samanstilling av volum og flater. Runde balkongar og sirkelrunde vindauge vart særmerke i tida. Viktige kjenneteikn
Gjenreising og husbank 19401955 Etter krigen var bustadnauda stor, og det vart sett i gang store utbyggingsprosjekt i offentleg regi. Finnmark var spesielt ramma etter krigen og vart særleg prega av denne gjenreisingsarkitekturen. Husbanken vart ein viktig reiskap for den storstilte utbygginga. Den første typehuskatalogen frå Husbanken kom i 1946 og viste funksjonelle og moderate hus der ein tydeleg la vekt på tilpassing til tradisjonell norsk byggjeskikk. Eit typisk døme var hus i halvannan etasje med ein fast, kubisk huskropp. Saltak med 45 gradars takvinkel gav saman med ein låg loftsvegg god utnytting av loftsetasjen. Husa hadde todelte vindauge, der kvar ramme var delt med ei tynn sprosse. Materialmangel etter krigen førte til rasjonering av dei fleste materiala, og saman med ei restriktiv byggjeløyveordning la det ein dempar på byggjeaktiviteten. Dette endra seg etter som rasjoneringa gradvis vart oppheva i åra etter 1952 og nye byggjemateriale kom i bruk. Nye "revolusjonerande" byggjemateriale som mineralullisolasjon, eternitt, isolerglas, nye typar papp og foliar vart vanlege utover i 1950-åra. Samstundes var ferdighusa under utvikling, og 1955 markerer overgangen til det som kan karakteriserast som den moderne byggjeverksemda. Nyare tid 1955 Etter kvart gleid funksjonalismen over i det som blir kalla seinmodernismen: Mest mogleg skulle byggjast til lågast mogleg pris. Resultatet var at vi i denne perioden fekk mange bygg av dårleg kvalitet. I vår tid har vi i stor grad ferdighus, typehus og mange versjonar av prefabrikkerte hus. Fram til midten av 1970-åra var stilen hovudsakleg funksjonalistisk, med nøktern form, asymmetrisk fasade og knappe detaljar. Når vi kjem over på 1980-talet og det som har vorte kalla postmodernismen, får vi større hus, meir utbroderte fasadar og igjen omfattande bruk av historiske stilførebilete, som søyler og andre antikke bygningsdetaljar. No, ved tusenårsskiftet, er vi så og seie tilbake der vi var i den første halvdelen av 1900-talet i ein nøktern, minimalistisk stil, igjen inspirert av japanske tradisjonar som i jugendstilen og funksjonalismen, der alt unødvendig var skrelt vekk. Døme på vinduer frå ulike tidsperioder Kilde: Anders Frøstrup: Rehabilitering. Konstruksjoner i tre. Universitetsforlaget 1993.
Les meir:
Nettadresser
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 |
 |