
		om nettverket \| kontakt \| A til Å \| english

Du er her: Forsiden > Aktiviteter > Kyst og hav

Ikke innlogget.

Logg inn / registrer deg

Kyst og hav

Norskekysten rommar ein rik og variert natur og er spesielt viktig som leveområde for vadefugl og sjøfugl. Kysthava og dei norske djuphavsområda er viktige som gyte- og oppvekstområde for mange fiskeartar og marine organismar. Kystlynghei og strandenger er særeigne vegetasjonstypar i kyststrøka. Dei største trugsmåla mot det biologiske mangfaldet langs kysten er nedbygging av areal, oljeureining og overutnytting. Bestanden av oter og fleire sjøfuglartar har gått tilbake, og fleire planteartar knytte til havstrandmiljø er truga.

Landskap og vegetasjon ved kysten

Den lange kystlinja langs Noreg rommar ein rik og variert natur. Kystområda vekslar frå fjordlandskap til breie strandflater, bratte bergkystar og ei mengd med øyar, holmar og skjer. Dei norske fjordane, som isbreane har grave ut og gitt den spesielle forma, er ein unik landskapstype som berre finst nokre få stader elles i verda. Kyst- og skjergardsmiljøa inneheld mange ulike vegetasjonstypar og særprega plantesamfunn med mellom anna fleire artar som toler salt.

Kombinasjonen av slått og beite i kyststrøka har skapt kulturmarker som strandenger og kystlyngheiar. Dei saltpåverka strandengene som finst på strandflatene nær sjøen, vart tidlegare i stor grad brukte til beite for husdyr og til slåttemarker. Her fekk vi ein open vegetasjon med ein spesiell flora og insektfauna. At ein sluttar med beite, fører til at mange av strandengene er i ferd med å gro igjen. I tillegg til gjengroing gjer utbyggingar i kystsona at strandenger er ein vegetasjonstype som er i ferd med å bli sjeldan langs heile kysten. Fleire havstrandartar blir rekna som sjeldne og sårbare.

Ein av dei mest karakteristiske kulturmarkstypane på kysten er kystlyngheiane. Lyngheiane var tidlegare utbreidde langs heile Atlanterhavskysten og var ein viktig del av næringsgrunnlaget for kystfolket. Lyngheiane er den eldste kulturmarkstypen i Noreg og er skapte av meir enn to tusen års regelbunden brenning, beiting og fôrsanking. Lyngheiane er dominerte av røsslyng, men det er fleire variantar av dei, avhengig av jordsmonn og klima. Jamvel om dei ikkje er spesielt artsrike, gjer samansetjinga av artar lyngheiane til ein spesiell naturtype. Lyngheiane er i dag truga av både gjengroing, skogplanting og ulike arealinngrep. Også langtransportert ureining påverkar vegetasjonen på grunn av gjødseleffekten frå nitrogenhaldig nedfall.

Dei gamle kulturmarkene har utvikla seg gjennom fleire hundre år med kontinuerleg drift og er avhengige av aktivitet som slått og beite for at artsmangfaldet skal haldast ved lag. Medan kulturmarkene blir rekna som eit positivt tilskott til det biologiske mangfaldet, ser ein på andre kultiveringstiltak som lite gunstige. Grana har komme til kystnaturen gjennom omfattande planting. Plantefelt og seinare spreiing gjer at grana trengjer bort opphavlege lauvskogar. Denne utviklinga endrar både landskapsbilete, flora og fauna. Mangfaldet av dyr og planter er mykje lågare i granplantningar enn i naturlege lauv- og blandingsskogar, og i tillegg blir jordsmonnet surare.

Fugleliv langs kysten

Noreg ligg langs trekkruta for millionar av vadefugl som hekkar i nord og overvintrar i Sør-Europa og Afrika. Vadarane rastar helst på sandstrender langs kysten med mudderbankar og rotnande taremasse. Elvedelta og langgrunne strandsoner er særleg gunstige. Dei viktigaste einskildområda ligg i fjordbotnar i Finnmark og Troms, i Trondheimsfjorden, på Mørekysten og langs Jærstrendene. Det finst også mange mindre vadefugllokalitetar langs kysten, som samla sett har mykje å seie for fuglelivet. Nedbygging av elvedelta og andre våtmarksområde langs kysten gjer at viktige hekke- og rasteplassar forsvinn, og fleire ender, gjæser og vadefuglar er oppførte på den norske raudlista over truga artar. Dverggås er den mest utsette arten, men også stjertand, lappfiskand, sædgås, bergand og havelle er i tilbakegang.

Norskekysten er eit av dei viktigaste leveområda for sjøfugl i heile Europa. Mellom tre og fire millionar par sjøfugl hekkar i Noreg. Storparten av dei finn vi i den nordlegaste landsdelen, der heile 20 av dei 21 største fuglefjella våre ligg. Sidan 1960 har ein registrert tilbakegang for fleire sjøfuglartar, særleg hos alkefuglane lunde og lomvi. Hekkebestanden av lomvi har gått dramatisk tilbake i dei siste tiåra. Talet på hekkande par i dei nordnorske koloniane er redusert med 90 prosent sidan 1960. På Røst har hekkebestanden av lunde halde seg stabil sidan 1990, men han er framleis berre 50 prosent av det han var i 1979. Sild og lodde er den viktigaste næringa for desse sjøfuglartane. Naturlege endringar i fysiske faktorar fører til svingningar i fiskebestandane, og næringstilgangen for fuglane vert endra. Saman med overfiske har dette gitt næringsmangel for sjøfuglane og ført til høg dødsprosent.

Oljesøl og drukning i fiskegarn er andre viktige dødsårsaker. Etter eit mindre oljesøl i Skagerrak vinteren 1980 rekna ein med eit tap på mellom 100 000 og 500 000 sjøfuglar, av dei 60 prosent lomviar. På ettervinteren 1985 døydde truleg 200 000 lomviar i fiskegarn utanfor kysten av Troms. Det er også registrert nedgang i bestanden av teist, hettemåse og fiskemåse, men bestanden av andre artar som havsule, tjeld og sildemåse er aukande. Av sjøfuglartane som er oppførte på raudlista, blir nordleg sildemåse rekna som direkte truga, medan polarlomvi, lomvi, lunde og teist er sjeldne eller krev spesielle omsyn.

Jakt og reirplyndring førte til at havørna forsvann som hekkefugl frå det meste av Vest-Europa frå slutten av 1800-talet. Hos oss blei ho rekna som utrydda i Sør-Noreg. Etter at havørna vart freda i 1968, har bestanden teke seg opp frå 700-800 par til 1500 par på landsbasis. Havørna hekkar no heilt sør til Rogaland, og i Nordland og Troms har det blitt så mange par at somme har slått seg ned i innlandet. Den totale verdsbestanden av havørn er svært avgrensa, og arten blir rekna som sårbar, jamvel om den norske bestanden for tida er livskraftig.

Anslått antall reirganger i bruk av lunde på Røst 1979-1993 (venstre)
og hekkende par av lomvi på Hjelmsøya 1963-1992.(høyre)

Strandsona representerer overgangen mellom land og sjø og er særleg rik på organismar, og mange av desse organismane viser stor tilpassingsevne til miljøet. Særleg om sommaren, når vasstemperaturen er høg, er det eit yrande liv på grunna, mellom anna med strandsniglar og strandkrabber. Bortgøymde i tangskogen lever tanglopper, sniglar og muslingar, medan sandreker ofte finst på sandbotnen.

Mellom pattedyra er oter og mink dei som er mest knytte til kysten. Oteren har etter kvart blitt ein sjeldan gjest i nokre område og blir rekna som sårbar etter at bestanden har gått sterkt tilbake på 1900-talet. Den norske oterbestanden representerer ein viktig del av den bestanden som er igjen i Europa. Dei vanlegaste unaturlege dødsårsakene er påkjørsler og drukning i fiskereiskapar. Minken er ein framand art i norsk natur og blei opphavleg innført frå Nord-Amerika i 1927 for pelsdyroppdrett. Han har rømt frå fangenskap og har no spreidd seg til det meste av landet. I dag er minken etablert som viltlevande på heile fastlandet og på dei aller fleste øyane langs kysten. I kystområda kan han gjere stor skade i sjøfuglkoloniar, spesielt er teisten sårbar.

Dei norske kystselane, steinkobbe og havert, finst stort sett langs heile kysten, men med tyngdepunktet utanfor Helgeland og Trøndelag. Medan haverten kan vandre over lange avstandar, er steinkobben meir stasjonær og har sine faste kvileplassar gjennom heile året. Det blei fleire kystselar i 1970-åra og det førte til konflikt med kystfiskeria. Det blei gjennomført eit fellingsprogram i perioden 1980-1989. Steinkobbebestanden vart mykje redusert frå Møre og Romsdal og nordover, og på Helgelandskysten vart inntil 75 prosent av havertbestanden avliva. I tillegg herja ein virusepidemi i steinkobbebestandane i Nordsjø-, Kattegat- og Skagerrakområdet. Sidan 1980 har bestandane av kystsel gått sterkt tilbake, og ein reknar med at det er i underkant av 5000 steinkobbar og om lag 4000 havertar.

Grønlandssel er den mest talrike arten av ishavssel med godt over 1 million individ i dei to nærmaste yngleområda, som er nord for Jan Mayen (Vestisen) og i Kvitsjøen (Austisen). På slutten av 1980-talet kom det ein rein selinvasjon der fleire hundre tusen dyr dukka opp langs norskekysten. Fiskarane fekk problem både ved at selen gjekk i garna, og ved at han konkurrerte om fisken i havet. Ei hovudforklaring går ut på at selen var på næringsvandring etter samanbrottet i loddestamma i Barentshavet.

Livet i havet

Havet rommar eit mangfald av levande skapningar,godt og vel 160 000 kjende artar, og alle er tilpassa visse miljøtilhøve og har si rolle i det økologiske systemet. Her finst store pattedyr som isbjørn og kvalross, mange fiskeslag, skaldyr som hummar og krabbe, muslingar og ørsmå planter og dyr som lever fritt i vassmassane. Det er sollyset og næringsstoffa i havet som gir grunnlaget for dette mangfaldet av liv. Det meste av produksjonen i havet skjer i dei øvste vasslaga, spesielt utanfor elvemunningar, i gruntvassområde, i nære kystfarvatn og i havområde der straumar fører store mengder næringssalt opp til dei øvste vasslaga.

Av dei 19 000 fiskeartane som er kjende i verda, finst om lag 150 i norske farvatn. Dei norske havområda omfattar kysthavet som ligg over kontinentalsokkelen, og djuphava som er utanfor eggkanten. I kysthavet finn vi dei fleste gyteområda for viktige fiskeslag som lodde, sild, torsk, hyse og sei. Kysthavet er dominert av den norske kyststraumen, og storleiken på denne straumen er viktig for mellom anna utvikling og spreiing av fiskeyngel. Dei norske djuphavsområda er mindre produktive enn kysthava, men utgjer viktige oppvekstområde for ein del viktige fiskeartar.

Stor hausting har ført til at bestandane av både torsk og sei i Nordsjøen er reduserte, og begge gytebestandane har hatt eit historisk botnivå i 1990-åra. Også nordsjømakrell og bestanden av sild i Nordsjøen er vesentleg reduserte. I nordlege farvatn har fleire av dei viktigaste fiskebestandane lenge vore inne i ei positiv utvikling etter at vi har opplevd kraftig reduksjon og nærmast samanbrott i stammene på 1980-talet. Det gjeld både norskarktisk torsk, norskarktisk hyse, nordleg sei og norsk vårgytande sild.

Norskehavet er eit produktivt hav. Det finst ikkje nøyaktige utrekningar av kor mykje plankton som årleg blir produsert i området, men ein har sett 62 millionar tonn dyreplankton som eit minimum. I farvatna våre er det særleg krepsdyra krill og copepoder som er viktige for energiomsetjinga. Botndyra i havet er ei langt meir artsrik gruppe enn dyreplanktonet, og dei omfattar mange ulike dyregrupper, mellom anna børsteormar, muslingar, sniglar og havkongroer.

Hummarbestandane er mykje reduserte, og hummaren kan reknast som ein sårbar art. I 1933 blei det rapportert ein årleg fangst på nærmare 450 tonn. I dag kan den offisielle fangsten knapt registrerast. Det er registrert negativ bestandsutvikling hos olbogesnigel og kongssnigel langs sørlandskysten.

Av totalt 80 kjende kvalartar, er 19 meir eller mindre regelfast i norske farvatn. Det er særleg bardekvalane ein har fangsta på. På grunn av for intensiv fangst er fleire store kvalartar sterkt reduserte. Mangelfulle data gjer at vi er usikre på kor store bestandane er i dag. All kval er freda etter norsk lov, med mindre Fiskeridepartementet gir lov til fangst. I 1987 blei det innført total fangststopp i Noreg. Vågekvalfangst i samband med forsking vart teken opp igjen i 1992, og kommersiell fangst av vågekval blei gjeninnført i 1993.