Planter i og ved ferskvatn

x

x

(x)

-

Brei dunkjevle

x**

x**

(x)

-

Sverdlilje

x**

x**

(x)

-

Elvesnelle

x

x

x

(x)

Sjøsivaks

x

x

x

-

Flaskestorr

x

x

(x)

Selsnepe

x**

x**

-

Stivt brasmegras

x

(x)

-

-

Botngras

x

(x)

(x)

-

Sylblad

x

x

x

-

Evjesoleie

x

x

x

-

Tjørngras

x

(x)

-

-

Krypsiv

x

x

x

-

Rusttjønnaks

x*

x*

(x*)

-

Grastjønnaks

x*

x*

x*

-

Hjartetjønnaks

x*

x*

x*

-

Vasspest

x*

x*

x*

-

Tusenblad

x*

x*

x*

-

Hesterumpe

x*

x*

(x*)

-

Klovasshår

x*

x*

x*

-

Blærerot

x

x

x

-

Flotgras

x

x

x

-

Gul nykkerose

x

x

-

-

Kvit nykkerose

x

x

-

-

Vanleg tjønnaks

x*

x*

(x)

-

Vanleg andemat

x**

x**

-

-

Nitella-artar

x*

x*

x

-

Chara-artar

x*

x*

-

-

Bladmosar

x*

x*

x*

x*

Levermosar

?

-

x

x

Torvmosar

x

x

x

?

Takrør (Phragmites australis)

Takrør er det største graset vårt, og det kan bli 1 - 3 m høgt med kraftige 10 - 50 cm lange og 2 - 3 cm breie tilspissa grågrøne blad. På toppen av stengelen dannar småaksa ein stor svartfiolett topp. Arten finst i dei fleste innsjøtypane over heile landet. Belta kan bli særleg store, tette og kraftige ved næringsrike innsjøar. Tørka takrør vart brukt til taktekking av hus i gamle dagar.

Brei dunkjevle (Typha latifolia)

Planta kan bli 1 - 2 m lang og har kraftige 1 - 2 cm breie blad. Blomsterstandane er kjevleforma med det tynne hannakset øvst og det kompakte, brune hoakset nedst. Hann- og hoaksa sit tett samla. Planta kan vekse ut til ca. 0,5 m djupn. Arten veks i næringsrikt vatn og finst nord til Nordland. Det finst ein dunkjevleart til, smal dunkjevle (T. angustifolia), som har smalare blad og der hann- og hoaksa sit åtskilde (det vil seie at det er mellomrom på 1 - 2 cm mellom dei to aksa). Smal dunkjevle er meir sjeldan. Biletet viser aksa til begge desse artane.

Sverdlilje (Iris pseudacorus)

Sverdlilja er i blomstrande tilstand lett kjenneleg på dei store gule blomstrane som sit ein og ein eller i kvast. Blada er sverdforma, 0,5 - 1 m lange og 2 - 3 cm breie, grågrøne med tydeleg V-form ved basis. Går ut til ca. 0,3 m djupn. Planta finst ved næringsrikt vatn nord til Nordland.

Elvesnelle (Equisetum fluviatile)

Planta kan kjennast på hole opprette stenglar (40 - 100 cm) med eller utan kransstilte sidegreiner. Elvesnelle blir skild frå andre sneller ved at dei grøne stenglane er hole med ein tynn glatt vegg. Stengelen kan lett brytast av ved kransane. Sporehuset sit i toppen av stengelen. Elvesnelle veks i alle typar vatn over heile landet, men store bestandar finst særleg i innsjøar og dammar, som er verna for vind, og i stilleflytande elvar.

Sjøsivaks (Schoenoplectus lacustris)

Sjøsivaks er ein opptil fleire meter høg plante med glatte, trinne og bladlause mørkegrøne strå. I spissen sit eit stort duskforma aks. Småaksa har raudbrune og glatte dekkskjel. Planta kan gå ut til 2 - 2,5 m djupn. Sjøsivaks finst nord til Nordland, helst ved noko næringsrikt vatn.

Flaskestorr (Carex rostrata)

Alle storrartane har trekanta stengel. Flaskestorr har 30 - 80 cm lange og 2 - 3,5 mm breie opprette, blågrøne blad. Akssamling av 2 - 3 lyse hannaks øvst og 2 - 4 hoaks nedst. Hoaksa er 1 - 6 cm lange, og frukta er omgjeven av eit gulgrønt, oppblåse og glatt fruktgøyme (frukthylster) med todelt nebb. Planta kan gå ut til ca. 0,5 m djupn. Ho finst i myrar og ved innsjøar og elvar over heile landet. Saman med elvesnelle kan flaskestorr vere den einaste helofyttvegetasjonen i næringsfattige innsjøar eller innsjøar på fjellet. Flaskestorr kan forvekslast med sennegras (Carex vesicaria), som har klart gulare bladfarge (er best å sjå på avstand). Sennegras veks ofte i det same området som flaskestorr. Mellom dei storrartane som hører til sumpplantene, er det berre desse to som har oppsvulma fruktgøyme.

Selsnepe (Cicuta virosa)

Planta kan bli 50 - 120 cm høg og har kvite blomstrar som sit i store skjermar. Blada er 2 - 3 gonger delte med avlange sagtanna småblad. Ein kjenner planta best på den kraftige jordstengelen (rota) som er hol og tverrdelt med mange rom (skjer lengdesnitt). Planta er svært giftig, så hugs å vaske fingrane etter at de har teke i henne! Selsnepa finst i Sør-Noreg og i Finnmark (Kautokeino) og veks ved næringsrikt vatn.

Stivt brasmegras (Isoëtes lacustris)

Planta har ein knollforma jordstengel, og dei sylforma blada som sit i ein rosett, har tverrnervar og fire luftekanalar. Blada er vanlegvis 5 - 10 cm lange (kan bli 15 - 20 cm lange), mørkegrøne, stive og med ein kort tilspissa spiss. Planta finst over heile landet og er svært vanleg på botnen av næringsfattige innsjøar ut til fleire meters djupn. Også i fjellet. Ho finst ikkje i svært næringsrike innsjøar. Planta kan forvekslast med den noko meir sjeldne arten mjukt brasmegras (I. echinospora), som har lysare og meir langspisse blad. Blada er mindre stive og ligg difor meir utover.

Botngras (Lobelia dortmanna)

Når botngras blomstrar, er planta lett å kjenne igjen på den lange stengelen med kvite eller svakt lyseblå blomstrar like over overflata. Blada, som er 5 - 6 cm lange og sit i ein rosett, er butte, svakt flattrykte og noko nedbøygde. Botngras er vanleg nord til Nordland. Planta står på grunt vatn i næringsfattige, klare og svakt sure innsjøar og stille elvar, også i fjellet. I forsura innsjøar kan botngras finnast i store mengder.

Sylblad (Subularia aquatica)

Sylblad hører til dei såkalla pusleplantene og er ofte ikkje meir enn 2 - 5 cm store. Planta har tynne sylspisse blad i rosett. Blomstrane er ørsmå, kvite og sit oppover ein tynn blomsterstengel. Sylblad finst over heile landet på grunt vatn eller i strandkanten, helst ved næringsfattige innsjøar.

Evjesoleie (Ranunculus reptans)

Evjesoleie hører også til pusleplantene. Dei små blada dannar små rosettar (ofte berre 2 - 3 blad i kvar rosett) med ein krypande, bogeforma stengel med røter ved ledda. Blomstrane er små og gule (ser ut som ein liten smørblomster). Evjesoleie finst over heile landet på grunt vatn eller i strandkanten ved næringsfattige, svakt sure innsjøar.

Tjørngras (Littorella uniflora)

Blada er stive, korte (2 - 10 cm) og tjukke (tjukkare enn hos brasmegras) og dannar enkle rosettar med utlauparar. Planta har små blomstrar som berre er der når planta er tørrlagd. Tjørngras finst på grunt vatn eller i strandkanten ved næringsfattige og noko næringsrike innsjøar. I forsura innsjøar på Sørlandet kan planta danne store teppe på botnen. Arten finst nord til Nordland.

Krypsiv (Juncus bulbosus)

Krypsiv har lange (3 - 20 cm) og trådsmale blad som dannar ein stor, uryddig rosett. Dette er den av vassplantene som minner mest om eit "vanleg" gras. Vassforma, som oftast er utan blomstrar, kan bli fleire meter lang og utvikle kjedeforma skott, særleg i forsura og kalka innsjøar, der dei til slutt kan danne overflatematter. Krypsiv finst nord til Troms, helst i næringsfattige, sure innsjøar.

Rusttjønnaks (Potamogeton alpinus)

Rusttjønnaks (0,3 - 1 m) finst ofte berre med undervassblad, men kan også ha flyteblad. Planta greinar seg noko mot toppen. Undervassblada er sitjande og har ein rustbrun farge. Dei er avlange (6 - 15 cm lange) med butt spiss. Flyteblada (3 - 8 cm lange) er noko skinande og lysegrøne. Jordstenglane er lyse (kvite) og slanke, med nokså mange ledd. Rusttjønnaks finst i både innsjøar og elvar i dei fleste vasstypane over heile landet, men ikkje i forsura vatn.

Grastjønnaks (Potamogeton gramineus)

Grastjønnaks finst ofte berre med undervassblad, men flyteblad er også vanlege. Undervassplantene er forgreina, og det gjer at planta ser buskete ut. Blada er avlange (2 - 8 cm lange) og uskafta, alltid tilspissa i bladspissen og mot basis, og noko bakoverbøygde. Flyteblada er små og langstilka. Arten finst både med små, tette planter på grunt vatn og med svært langvaksne planter på djupare vatn. Grastjønnaks finst i både elvar og innsjøar i heile landet og i alle vasstypar, men ikkje i forsura vatn. Rusttjønnaks og grastjønnaks kan vere svært like, og dei blir skilde først og fremst på bladspissane: spisse hos grastjønnaks og butte hos rusttjønnaks. Blada hos grastjønnaks er også fint tanna i bladkanten, medan blada hos rusttjønnaks er glatte. Desse små tennene må sjåast i lupe og helst på yngre blad.

Hjartetjønnaks (Potamogeton perfoliatus)

Hjartetjønnaks finst som regel berre med undervassblad. Bladbasis er alltid hjarteforma og avrunda og går rundt stengelen. Blada er heilt utan stilk og svært fint og uregelbunde tanna langs bladranda. Bladspissen er som regel butt. Bladstorleiken varierer ein del, 2 - 8 cm lange og 1 - 4 cm breie. Slirehinna er lita (1 cm lang), butt og utan kjøl, og ho fell ofte av tidleg i vekstperioden. Røtene er forgreina med varierande tjukkleik. Hjartetjønnaks finst i både innsjøar og elvar, i både næringsfattige og næringsrike innsjøar, men ikkje i forsura vatn. Dei lange rotkjedene utover botnen gjer at arten kan stå imot stor næringsbelastning (dårlege lystilhøve) i og med at det heile tida blir produsert unge, friske skott i dei indre delane. Planta finst i det meste av landet, men er svært sjeldan på Vestlandet.

Vasspest (Elodea canadensis)

Vasspest har sitjande blad i kransar med tre og tre blad. Blada er ca. 1 cm lange og ca. 2 mm breie, med eit nesten ovalt omriss. Planta er mørkegrøn. Dei små blomstrane (berre hoplanter i Noreg) er lyseraude og sit på lange, tynne stenglar like over overflata. Vasspesten har hovudutbreiinga si på Austlandet, med einskildførekomstar i Telemark og Agder, og planta er nyleg funnen i fire innsjøar ved Haugesund. Ho finst i alle vasstypar, men store bestandar finst helst i meir næringsrike innsjøar. Planta finst ikkje i forsura vatn. Vasspesten kan danne svært store bestandar i somme innsjøar og elvar, der han kan konkurrere ut andre artar. Han blir lett spreidd ved stengelbitar, og utstyr som har vore brukt i ein innsjø med vasspest, bør difor vaskast og tørkast før det blir brukt i andre vatn. Ingen bitar av vasspest må henge igjen! Funn av planta bør rapporterast til Vannprogrammet/ NIVA.

Tusenblad (Myriophyllum alterniflorum)

Tusenblad har berre undervassblad. Blada er kransstilte, fjørdelte blad med heilt smale linjetrådforma flikar. Blada er 7 - 15 mm lange, lysegrøne, brunlege eller raudbrune og sit i kransar på fire og fire blad. Stengelen er ofte bleikgrøn, raudleg eller brunleg og kan vere sterkt forgreina. Dei små blomstrane sit i aks, som kjem opp over vassoverflata ved blomstring. Både blada og stengelen er svært mjuke, og planta fell heilt saman når ein tek henne opp av vatnet. Tusenblad er den vanlegaste langskottsplanta og veks i alle vasstypar over heile landet, helst i næringsfattige innsjøar og elvar, også i svakt surt vatn. Tusenblad kan forvekslast med dei andre artane i den same slekta, akstusenblad, kamtusenblad og kranstusenblad. Desse artane er etter måten sjeldne og er som regel større og stivare (dei fell ikkje heilt saman når ein tek dei opp av vatnet). Ikkje i forsura vatn.

Hesterumpe (Hippuris vulgaris)

Hesterumpe kjenner ein på dei tettsitjande kransane med fine, ustilka blad, som går ut frå den tjukke hole eller nesten massive og ugreina stengelen. Luftblada er korte (0,5 - 2 cm), stive og oftast mørkegrøne (8 - 12 i kransen), medan undervassblada er lange (2 - 4 cm), slappe og bleikgrøne eller grågrøne i fargen. Blomstrane er små og sit i kransar ved basis av luftblada. Undervassblada har ikkje blomstrar. Hesterumpe finst til dels i ei rein vassform med svært slappe undervassblad (fell heilt saman rundt stengelen når ein tek henne opp av vatnet), til dels i ei rein sumpform med berre luftblad, og til dels i ei mellomform der den nedre delen av stengelen ber undervassblad, medan den øvre delen (luftskottet) har luftblad og blomstrar. Jordstengelen er lys og tjukk. Hesterumpe finst i heile Noreg, i alle vasstypar og i innsjøar og elvar, men ikkje i forsura vatn.

Klovasshår (Callitriche hamulata)

I Noreg finst seks vasshårartar, med klovasshår som den vanlegaste. Plantene er lysegrøne og spinkle, men kan danne store såter i innsjøar og elvar. Klovasshår er først og fremst ei undervassplante som kan bli ca. 1 m lang, ofte lite forgreina med 10 - 30 mm lange, smale motsette blad. Bladendane er forma som ei klo. Fruktene sit ved bladbasis, ofte berre ei ved kvart bladpar. Klovasshår kan forvekslast med andre artar i slekta, først og fremst småvasshår, dikevasshår og sprikevasshår. Klovasshår er relativt vanleg i heile landet, helst i næringsfattige innsjøar og elvar. Ikkje i forsura vatn.

Blærerot (Utricularia spp.)

I Noreg finst det seks artar av blærerot. Alle er rotlause planter som flyt fritt nede i vatnet eller ligg på botnen. Blada er spede og findelte. Den minste arten, lita blærerot, manglar tornar eller hår langs bladranda, medan dei andre har det. Smådyr blir fanga av blærer på bladflikane. Alle blærerot-artane kan klare seg utan desse smådyra, men det er vist at dei klarer seg langt betre dersom dei har tilgang på store mengder smådyr. Blomstrane er gule og sit på lange blomsterstenglar som stikk opp av vatnet. Men blomstrane blir utvikla berre hos planter som veks under rolege tilhøve, oftast på grunt vatn. Dei fleste blærerotartane er knytte til næringsfattige og ofte sure vatn, gjerne i myrtjern. Kan finnast i store mengder i forsura innsjøar. Den største blærerotarten (som kan ha meterlange skott) kan også finnast i næringsrikt vatn. Blærerotartane finst i heile landet.

Flotgras (Sparganium angustifolium)

Flotgras kjenner ein best på dei smale, opptil meterlange og berre 2 - 4 mm breie og flate blada, som flyt på vatnet. Bladbasis er oppblåsen. Både blada og dei blomstrande stenglane er lysegrøne eller gulgrøne i fargen. Blomsterakset sit like over vassflata og har to - fire hoaks nedst og eitt - tre tettsitjande hannaks øvst. Flotgras kan forvekslast med andre artar i den same slekta, og særleg sterile planter er vanskelege å skilje. Flotgras finst over heile landet i alle vasstypar, men helst i næringsfattig, surt eller nøytralt vatn. Finst også i humussjøar og elvar.

Gul nykkerose (Nuphar lutea)

Planta er lett å kjenne på dei store, litt avlange flyteblada, som er grøne både på oversida og undersida, og dei gule blomstrane. Det kan også finnast kortstilka, tynne og lysgrøne undervassblad med bølgjete rand. Gul nykkerose finst i dei fleste vasstypane i Sør-Noreg og Finnmark (Sør-Varanger). Store bestandar tyder på næringsrikt vatn.

Kvit nykkerose (Nymphaea alba coll.)

Planta er lett å kjenne på store, runde flyteblad, som er noko raude eller raudbrune særleg på undersida, og store kvite blomstrar. Planta finst nord til Troms i dei fleste typar vatn. Store bestandar tyder på næringsrikt vatn.

Vanleg tjønnaks (Potamogeton natans)

Vanleg tjønnaks har berre flyteblad som går ut frå ein opptil fleire meter lang, grov og greina stengel. Flyteblada er brune eller raudbrune (somme gonger brungrøne) og avlange. Akset med mange brunlege småaks sit like over vassoverflata. Planta finst over heile landet i alle typar vatn.

Vanleg andemat (Lemna minor)

Små runde, ovale blad som flyt på vatnet, eitt eller få blad saman. Blada har lysegrøn overside og berre ein rottråd frå kvart blad. Arten finst nord til Nordland i dei fleste vasstypane, men særleg i næringsrike vatn, helst pyttar og tjern. I og med at dei er frittflytande, finst dei stort sett berre i stilleståande vatn.

Nitella flexilis

Kransalgane hører eigentleg til grønalgane, men er like store som karplantene. Høgda kan variere frå nokre centimeter til godt over ein meter. Kransalgane er svært karakteristiske med åtskilde kransar av relativt korte sideskott på ofte nokså lange hovudskott (kan minne litt om snelle). Dei er festa til underlaget med lange fargelause, eincella trådar. Kransalgane er ei lita og lite kjend gruppe. For å bestemme arten må ein ofte ha lupe og spesiallitteratur.

I Noreg har vi tre slekter i ferskvatn: Chara, Nitella og Tolypella. Chara-artane finst berre i kalkrike, først og fremst næringsfattige innsjøar. I grunne kalksjøar kan dei danne tette matter over store delar av botnen. Dei fleste artane har bork på stengel og greiner. Dei er som oftast innsette med kalk og er difor stive og har ei heilt særmerkt lukt. Chara-artane finst i kalkrike område i heile landet. Dei fleste av artane er sjeldne og sårbare for ureiningar, og Chara-sjøane blir rekna som særleg verneverdige. Nitella-artane finst i både kalkrike og kalkfattige innsjøar med svært ulikt næringsinnhald. Dei vanlegaste artane er N. opaca og N. flexilis, som ikkje kan skiljast dersom dei ikkje har frukter. Desse artane er dei vanlegaste av alle kransalgane, og dei finst i både elvar og innsjøar over heile landet.

Tolypella-slekta er berre representert med ein art i ferskvatn i Noreg (Tolypella canadensis). Arten er svært sjeldan (færre enn ti innsjøar i Noreg) og er berre funnen i næringsfattige kaldvassinnsjøar i Nord-Noreg. Han er vanskeleg å skilje frå dei vanlege Nitella-artane og kan difor vere vanskeleg å oppdage.